Меншіктің ұжымдық формасы

Билет 11

Мемлекеттік меншік саясат құралы ретінде

Меншіктің құрылым мен қарым-қатынастың өзгеру облысындағы мемлекет саясаты меншік қатынасының трансформацияның қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттерді негіздеуді қамтитын, жалпы мемлекеттік экономикалық саясатының негізгі құрамы ретінде көрсетеді және тұжырымдалған негіздерді жасап, оны іске асыру. Оның көмегімен меншік қатынастарының жүйесін дамыту және жетілдіру бағытының приоритеттерінің қалауы қамтамасыз етеді, соңғылардың өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімделу мақсатында.
Мемлекеттік саясаттың қалыптасуына оның мақсаттары мен міндеттердің анықталуы, басымдылық бағыттарының қалауы әсер етеді. Ол мемлекеттегі экономикалық және саяси жағдайы, өкімет пен меншіктің ара қатынасы, меншіктің құрылымы және оның қызмет етуінің тиімділігі, экономикалық айналымның және ғылыми-техникалық прогресстің жағдайы, экономикалық өсу қарқыны мен нарықтық коньюнктурасы, қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік күштердің ара қатынасы, елдің ұлттық мақсаттары және оның қауіпсіздігі, әлемдік экономикалық кеңістіктің глобализациясы және әлемдік нарықтардың жағдайы және т.б.
Сондықтан қоғамдық дамудың кез келген этапында, кез келген елде меншік қатынастарын реттеудің мемлекеттен алып қою өзіндік мемлекет саясаты жүргізілуі мүмкін. Қойылған міндеттерді шешу және белгіленген мақсаттарға жету әдістері макроэкономикалық тұрғыда болған жағдайда мүмкін болатын шынайы мүмкіндіктерден анықталады.
Әміршіл-әкімшіл жүйеден нарықтық саясатқа көшу жағдайында меншік қатынастарының түрлендіру саласындағы разгосударствление процессі маңызды болады, ол қоғамның өмірге қажетті барлық салалардан мемлекеттік монополияны жойып, шаруашылық субъектілерінің экономикалық бостандығын іске асыруға жағдай жасауды білдіреді.
Қазақстан Республикасында мемлекет сектордың өзгеруі 1991 жылы 8 қыркүйекте басталды, және экономикалық дағдарыс, елдің тәуелсіздігін алуы және орталықтандырылған жоспарланған шаруашылықтардан нарыққа көшу атты ауыр жағдайларда өтті. Қалыптасудың жүйеқұру факторының, жаңа өндірістік қатынастарының дамуының, институционалды нарықтық өзгертулердің басты звеносы меншік қатынастарының өзгеру болып табылады. Көбінесе ол жоғарыдан нұсқаулы жолмен іске асырылған, бұрыңғы меншік иелерінің, өзгеру процесінде қатысқысы келетін азаматтардың, еңбекшілер ұжымының бастамасына аз дәрежеде сүйенді.
Қазақстанда, басқа да бұрыңғы кеңес одағының республикаларында секілді меншік қатынастарының өзгертудің негізгі құралы ретінде нарықты экономика дамыған елдерде жүргізілген процестерден елеулі айрықша, жұмыс істейтін кәсіпорындарды жекешелендіру және разгосударствление саясаты болды. Осы ерекшеліктер бұрын осындай масштабта еш жерде және ешқашан болмаған жекешелендіру процесінің теориялық дайындылығы болмау шарттарымен түсіндірілді. Арасынша үлкен жекешелендіруді өткізу әрқашанда құқық, саясат, имандылық, экономика салаларындағы күрделі сұрақтар толық жиынын қозғайды.
Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастарды өзгертудің мемлекеттік саясатты қалыптастыруына өздік өзіндік ерекшеліктер үлкен әсер тигізді.
Біріншіден, реформаға дейінгі кезеңде негізінде мемлекеттік меншік басым болды, негізгі қорларда мемлекеттің бөлігі 80% жуық болды. Екіншіден, «гигантомания» орын алған және ірі, орташа, шағын кәсіпорындардың оптималды қиюласудың дұрыс талқыламау нәтижесінде Қазақстанда республика территориясында әркелкі орналасқан ірі кәсіпорындардың жеке салмағының өсуіне себепкер болған өндірістің өте шоғырлануы сложилась.
Үшіншіден, мемлекеттік меншікті сатып алатын және оны тиімділікпен пайдаланатын жеке капиталдың мүлдем болмауы. Төртіншіден, тұрғындарда шаруашылықты нарықты жүргізуінде тәжірибе болмады, және де өндіріс құралдарды сатып алуға ақша қаражаттарының жеткілікті көлемде болмауы.

Меншіктің жеке меншік

Жеке меншік - жерге, жылжымайтын мүлікке, өндіріс құрал-жабдығына, ақшаға, бағалы қағаздарға, жұмыс күшіне, т.б. активтерге меншіктің негізгі нысандарының бірі; жеке адамның, фирмалардың оларды сатып алу, иелену, бақылау, мұраға қалдыру құқығы.

Мұнда меншік объектілері жеке адамға, отбасыларына, адамдар тобына тиесілі болады. Корпоративтік, акционерлік,беймемлекеттік меншіктерді де жеке меншікке жатқызу дәстүрге айналған.^[1][2]

Меншік құқығы – заңнамалық актілермен мойындалатын және қорғалатын өзінің қалауы бойынша оған тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және басқара алатын субъектіге құқығы бар. Жылжымайтын мүлікке меншік құқығы мемлекеттік тіркелген кезеңінен бастап туындайды. Меншік иесінде бар жылжымайтын мүлікке меншік құқығын сатып алу-сату, айырбастау, сыйлау немесе осы мүліктен айыру туралы басқа келісім шартының негізінде басқадай тұлғамен алынуы мүмкін. Азамат қайтыс болған жағдайда оған тиесілі мүлікке меншік құқығы өсиетпен немесе заңмен сәйкес басқадай тұлғаға мұрагерлік бойынша ауысады. Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған жағдайда оған тиесілі мүлікке меншік құқығы заңды тұлағаларға – қайта ұйымдастырылған заңды тұлғаның құқықтық мұрагерлеріне ауысады. Қайтадан құрылған жылжымайтын мүлікке меншік құқығы мемлекеттік тіркелген кезеңінен бастап туындайды. Меншік иесінен мүлікті иесінің еркінсіз басқа тұлғаға тағайындау Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексімен ескерілген жағдайларды қоспағанда босатылмайды. Тұтынушылық кооперативінің мүшелері (тұрғын-үй, тұрғынүй-құрылыс, саяжай, гараж және басқа да), пәтерге, саяжайға, гаражға, басқа дай үй-жайға өзінің үлеспұлдық жарнасын толығымен енгізген, жарналық қорлануға құқығы бар тұлғалар, осы тұлғалармен пайдалануға кооперативтерге ұсынылғандар, аталған мүлікке меншік құқығын алады. Жылжымайтын мүлікке меншіктілік құқығы төмендегі құжаттардың негізінде туындайды:

жеке тұлағада:

• сатып алу-сату шарты

• айырбас шарты

• сыйлық шарты

• өмір бойы қамту талабымен басыбайлы беру шарты

• өтеусіз беру шарты

• неке шарты

• өсиет бойынша (заң бойынша) мұрагерлікке құқық туралы куәлік

• жекешелендіру шарты

• заңдық күшіне енген сот актілері

• үлеспұлдық жарнаның барлық сомасын кооперативтің мүшесімен енгізу туралы құрылыс-тұрғын-үй кооперативінің анықтамалары

• өтеусіз беру шарты

• бұзудың немесе реквизицияның салдарынан өтемақы ретінде мүлікті беру шарты

• мемлекеттік қабылдау комиссиясының актісі немесе пайдалануға салынған объектіні қабылдау туралы қабылдау комиссиясының актісі

• тіркеу куәлігі

• жарғылық капиталдан үлесті бөлудің есебінен мүлікті беру туралы заңды тұлғаның шешімі

• атқарушы органдардың құқықтық актілері

заңды тұлғада:

• сатып алу-сату шарты

• айырбас шарты

• өтеусіз беру шарты

• шарттың міндеттеменің күшінде жылжымайтын мүлікті беру

• бұзудың немесе реквизицияның салдарынан өтемақы ретінде мүлікті беру шарты немесе шешімі

• тапсыру актісі немесе бөліс теңгерімі

• заңды тұлғаның теңгеріміне мүлікті беру туралы шешімі

• мемлекеттік қабылдау комиссиясының актісі немесе пайдалануға салынған объектіні қабылдау туралы қабылдау комиссиясының актісі

• жарғылық капиталға жылжымайтын мүлікті салу туралы шешім (құрылтайшылық шарт, жиналыс хаттамасы)

• атқарушы органдардың құқықтық актілері

Құқық белгілеуші құжаттар екі данада тіркелуге ұсынылады, олардың бірі телнұсқа болып табылады және көшірмемен нотариалды куәландырылады. Осы құжаттардың телнұсқа даналары (немесе нотариалды куәландырылған көшірмесі) тіркелгеннен кейін өтініш берушіге қайтарылады. Жер теліміне меншіктілік құқығын тіркеген кезде құқық белгілеуші құжаттан басқа жер теліміне жеке меншік құқығына актіні ұсыну қажет.

Меншіктің ұжымдық формасы

Меншік формаларын зерделеу барысында базистік түсініктердегі қарама-қайшылықтарға байланысты бірегей атаулар негіздерінің жоқтығына тап болуға тура келеді. Жалпы халықтық, мемлекеттік, қоғамдық, ұжымдық сияқты меншік формалары бір авторларда синонимдер ретінде қабылданса, басқаларында әр түрлі түсініктер болып қарастырылады. Мұндай жағдай жеке, индивидуалды, өздік меншікке де қатысты. Осыған байланысты меншік формасы дегеніміз не екенін, қандай критерийлермен анықталатынын, меншіктің қандай формаларын өзара ажырата білу қажет екенін анықтап алу қажет.

Меншік формасы- бұл жұмысшының өндіріс құралдарымен бірігуінің сәйкес әдісі мен механизмін белгілейтін экономикалық, өндірістік және шаруашылық байланыстардың тұрақты жүйесі.

Меншік түрі игіліктерді иемденудің нақты тәсілі мен шаруашылық етудің әдістерімен сипатталады.

Кестеде көріп отырғандай, қазіргі экономикалық жүйе меншіктің көптеген формаларымен ерекшеленеді.

Сонымен, меншік формасы — материалды игіліктерді экономикалық қатынастарға қатысушы белгілі бір субъектінің реттелген объективті құқық пен иемдену жағдайын бейнелейтін түсінік. Жалпы айтқанда, меншік формаларының жиынтығы мыналарды қамтиды:

— Жалпы халықтық – қоғамның барлық мүшелеріне жалпы және бірдей қол жеткізетін халықтың пайдалануындағы табиғи байлықтар түріндегі меншік.

— Мемлекеттік – жалпы халықтық меншіктің бөлігі болып табылатын, халықтың еркімен және халық билігі органдарының шешімімен белгілі бір топтарға сәйкес теңдей жауапкершілікпен мемлекеттік органдар өкіміне берілген табиғи байлықтар, негізгі өндіріс құралдары, айналым қаражаттары, ақпарат;

— Аймақтық мемлекеттік-аймақтық мемлекеттік органдар өкіміне берілген меншік;

— Коммуналды, муниципалды-жергілікті органдар өкіміне берілген меншік;

— Ұжымдық — тұлғалар ұжымына белгілі бір немесе шектеусіз мерзімге берілген жалпы халықтық, мемлекеттік, аймақтық меншіктің бөлінбес бөлігін білдіретін, сондай-ақ заңмен келісім-шартпен, жарғымен белгіленген ережелер мен нормалар жүйесіне сәйкес жалға берілетін немесе пайдаланылатын меншік. Бұл меншік құқығын өткізу (беру) нәтижесінде пайда болатын меншіктің туынды формасы;

Жалпы — алғаш екі немесе бірнеше тұлғаларға, ассоциацияланған топ мүшелеріне тиесілі, олардың заңмен жалпы белгіленген ережелер және шектеулерді сақтай отырып өз қажетінше пайдаланылуында болған мүлік, құндылықтар, ақшалай қаражаттар, бағалы қағаздар, т.б. (мұндай формаға белгілі бір дәрежеде акционерлік, ұжымдық — үлестік, кооперативтік меншік те жатады). Жалпы меншік біріккен және аралас болып бөлінеді. Біріккен меншік шеңберінде меншік объектісі барлық қатысушылар мен тұлғаларға теңдей дәрежеде тиесілі болады. Үлестік меншік барысында әрбір қатысушының, тұлғаның жалпы меншік құқығындағы үлесі жеке-жеке белгіленеді.

Индивидуалды — белгілі бір құқықтың нормаларға сәйкес жеке индивидумға тиесілі және олардың өз қажетінше пайдаланатын мүлік, заттар, ақпарат, т.б.