ХОҺООННОРУГАР МААРЫННЫЫР ПОЭТТАР

Өссө биир да тыыннаах суруйааччыны көрбөккө сылдьан, соҕотох айымньыларынан мин ким хайдах киһитин, дьүһүнүн кытта оҥорон көрөрүм. Дьиҥэ, ол болҕомтолоох ааҕааччы дьарыга эбитэ буолуо...

Суруйар киһи хоһоонноругар, биллэн турар, сүрэҕинэн билбитин, дууһатын таарыйтарбытын холбуур. Ол эрээри кумааҕыга түспүтү барытын автор бэйэтин эрэ иэйиитин быһыытынан ылынар олус кэрэгэй. Ону ааһан строкалары быыһынан поэт олоҕун, биографиятын чахчыларын була сатыыр дьоннор эмиэ бааллар.

Күннээҕи, орто дойдутааҕы олоҕо поэкка хоһоонтөрүөтүн биэрэрин биэрэр... Поэт олоҕо уонна кини лирическэй геройа ис тыыннара сөп түбэсиһэр буоллаҕына, улахан буукубаттан суруллар Поэт үөскүүр быһыылаах.

70-с сылларга Семен Данилов саамай ааҕыллар поэт этэ диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Нууччалыы да дэлэйдик тылбаастанара. "Саха поэзиятын визитнай карточката" диэн биир нуучча поэта эппитин кытта сөбүлэһиэххэ эрэ сөп.

Кини суруйар интонацията сахалыы наҕыл, аа- дьуо кэпсэтиини санатар. Ол саҕанааҕы кэм ирдэбилинэн суруллубут гражданскай темалаах да хоһоонноро ити интонацияттан туораабакка, итэҕэтиилээхтик иһиллэллэр.

Семен Петровичтыын билсиэм инниттэн, кини хоһоонноругар абылатан, таптыыр поэттарым ахсааннарыгар киллэрэн, үгүс хоһооннорун нойосуус билэр этим. Мин ол саҕанааҕы оҕотук хоһооннорум кыыс тапталы кэтэһиитинэн сырдатыллан үөскүүллэрэ. Онно эппиэттиирдии ис хоһоонноох, дьоһун уол оҕо, эр киһи уобараһын тириэрдэр кини хоһоонноро этэ...

Эн биһиги көрсөр күммүтүгэр

Сааскы сарыал сатыылыаҕа,

Өлүөнэ үрдүк түбэтигэр

Сибэкки бастаан тыллыаҕа...

Мин ол көмүс сибэккилэри

Ыһыам атаҕыҥ анныгар,

Үрүҥ ньалыка былыттары

Саба быраҕыам санныгар.

Эн тулаҕар сатыылатыам

Күн сардырҕас кыымнарын,

Эн халлааҥҥар ыллатыам

Сир уйаҕас чыычаахтарын.

Эбэтэр

Эрэн миэхэ,

Эрэн миэхэ...

Эрэн илиим эрчимигэр,

Эрэн сүрэҕим төлөнүгэр,

Эрэн санаам сайыныгар.

Ханнык да ыар охсууну,

Ханнык да ыар сохсону

Эйигиттэн халбарытыам,

Эһиэм, уоттуом, барчылыам...

Мин санаабар, өссө да элбэх көлүөнэ эдэр ыччат бу строкалары бэйэлэригэр чугаһата, иҥэринэ ааҕыахтара турар. Олоххо сэдэхтик да буоллар көстөр саха эр киһитин бухатыырдыы киэбэ, кини өйө-санаата, тапталлааҕар сыһыана бу хоһооннортон үөскээн тахсар. Кэлин кини олоҥхоҕо, айыыларга, төрөөбүт дойдуга тапталга анаммыт хоһооннорун эмиэ олус чугастык, истиҥник ылыммытым. Саха итэҕэлин туһунан дириҥник хорутан Байанай, Айыыһыт, Хатан Тэмиэрийэ диэн ааттаталаах туран Семен Данилов өссө 70-ус сыллар саҕаланыыларыгар суруйбут эбит. Ону кини экзотика дуу, бэйэтэ эрэ билэрин эрэ курдук туппакка, саха дьонун түмэр, биир тыла суох ылыныллар күннээҕи олох тутулун курдук суруйар.

Семен Данилов поэзията онтон ыла мин олоҕум, мин эйгэм сорҕото буолбута. Атын саха поэттарын да сөҕөр-махтайар, кинилэр хоһоонноругар таарыйтарар күннэрим бааллара, өссө да үүнүөхтэрэ. Сорохтор мин тиэргэммэр ыалдьыттаат үргүлдьү ааһаллар, сорохтор биир-икки хоһоонунан сөҥөллөр, сорохтор икки-үс строкаларын хаалларан таһынан ааһаллар... Арай, Семен Данилов хоһоонноро мин устугас эйгэбэр оннуларын булбут, наада буоллаҕына көмөҕө кэлэр доҕоттор курдук, мэлдьи миигин кытта бааллар...

Сылаас, сырдык сыдьаайдан,

Саха оһоҕунуу!

Баай дууһалан, баай санаалан

Саха тылыныы —

диэн строкалары Семен Петрович кэриэһин курдук ылынабын.

Поэт хоһоонноруттан кими таптаабытын, кимниин кыыһырсыбытын, аахсыбытын оҥостон туран хаһыстахха булуохха син. Оннук тиҥсирийии поэзия ис дьиҥин быһаарбат. Поэт айымньыларыттан тахсан кэлэр олоххо, дьоҥҥо сыһыана, ханнык таҥараларга үҥэрэ, тугу үрдүктүк сыаналыыра — ол барыта кини поэтическай геройун уобараһын үөскэтэр. Семен Данилов поэзията үлэһит, хорсун, кырдьыксыт, дьоһун киһи уобараһын көрдөрөр. Онно эбии кини наҕыл, уйан майгыта хоһоонноругар өтө көстөр. Итинник өйбөр ойуулаан сылдьар поэппын кытта билсиһии, кылгас кэмҥэ бодоруһуу миэхэ элбэҕи биэрбитэ.

Бастатан туран, кини хоһоонноруттан тахсан кэлэр уобараһыгар сөп түбэһэрэ. Кини хайа да кэпсээнэ, дьаһала миигин кэлэппэтэҕэ. Олоххо оннук баар — үтүө санааны, эйэни туойар поэт күннээҕигэ киһи гиэнэ үөннээҕэ, сэнэбиллээҕэ, этиһиигэ, иирсээннээҕэ буолуон да син.

Семен Петрович бэйэтин поэзиятын таһымыгар сөп түбэһэр личность этэ. Ол да иһин кинини Саха сирин суруйааччыларын союһун председателин быһыытынан эрэ буолбатах, поэт, общественнай деятель быһыытынан бүтүн Россияҕа, ону ааһан омук дойдуларыгар сыаналыыллара. Кинини доҕорбут диэн киэн тутта Давид Кугультинов, Кайсын Кулиев, Георгий Ломидзе, Сабырхан Асанов, Мустай Карим, Ямиль Мустафин ааттыыллара. Тылбаасчыта Михаил Львов "Семен Данилов был одним из моих лучших друзей, алмазным другом моим..." диэбитин аахтахха киһи уйадыйыах да курдук. Бу атын омук бэртэригэр кини бастатан туран, норуотугар, сахатын дьонугар бэриниитинэн ытыктанар этэ. Сороҕор соҕотох биир киһи турунуута, кэпсэтиитэ уонунан сыл үлэлээбит институттар оҥорбуттарынааҕар улахан суолталанар. Ол курдук, Семен Петрович сүүрэн-көтөн Алексей Кулаковскай, Алампа хоһоонноро нууччалыы тылбаастанан, кинигэ буолан тахсыбыттара, "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхобут эмиэ нууччалыы тылынан саҥаран киэҥ ааҕааччыга тиийбитэ. Ити барыта үүт-тураан холку эйгэҕэ буолбакка, киириилээх-тахсыылаах, таҥнарыылаах, уодаһыннаах охсуһуу хонуутугар быһаарыллара...

Кини эдэр суруйааччыларга сыһыанын туһунан элбэҕи этиэххэ сөп. Иван Мигалкин, Анатолий Старостин, Урсун, Николай Лугинов курдук дьон саҥа тахсан эрдэхтэринэ, Семен Петрович таба көрөн, төһө кыайарынан көмөлөспүтэ. Кини чахчы саха литературатын салайааччыта этэ — поэзия дуу, проза дуу алааһыгар кытыы ыллыгынан дьулайа-дьулайа киирэн иһэр киһини сэргэхтик таба көрө охсор, бэйэтигэр чугаһатар, суолун аһан биэрэр идэлээҕэ.

Мин университеты нуучча тылын салаатын бүтэрэрбэр, саха поэзиятын нууччалыы тылбааһын проблемаларын Семен Данилов айымньыларыгар олоҕуран ырытан көрөммүн, дипломнай үлэбин суруйбутум. Ол кэмҥэ Семен Петровичтаахха дьиэлэригэр хаста да сылдьыбытым, үлэм сүнньүнэн туоһулаһарым, ыйытарым элбэх этэ. Сырыы аайы күө-дьаа көрсөн, наҕыллык, ыксаабакка эрэ сэһэргэһэрэ, үлэҥ сонун буолууһук диэн үөрэрэ. Тылбаас проблемалара кинини долгуталлара, ол эрээри Семен Петрович сахалыыттан быһаччы нууччалыыга тылбаастыырга ымсыырара, Москваҕа Литературнай институкка үөрэнэ сылдьар оҕолорго олус эрэнэрэ. Ити эмиэ кини туруорсубут дьыалата этэ. Бүгүн ол оҕолортон дьиҥнээх идэтийбит, үрдүкү кылаастаах тылбаасчыттар тахсыбыттарыттан кини төһө эрэ үөрүө эбитэ буолуой...

Семен Петровичтыын үлэ эрэ туһунан буолбакка, олох-дьаһах туһунан эмиэ кэпсэтэрбит. Мин эдэр, дохсун сыана быһыыларбын кини холкутук ылынара, намыыннык атыҥҥа ханарытан сүбэлиирэ...

Мин ол саҕана "Северная трасса" хаһыатым сабыллан үлэбэр табыллыбакка сылдьарым. Семен Петрович онно да көмөлөһүөх буолбута. Ол саҕанааҕы "Эдэр коммунист" редакторын кытта кэпсэппит этэ. Биир ый курдук кэтэһиннэрэн баран, ол киһибит: "Эн хоһоон суруйаҕын. Хаһыат тыла атын",— диэн аккаастаабыта. Эдэр, дохсун бэйэм ааны тыастаахтык сабан тахсан барбытым... Биэс сыл буолан баран, ол киһиттэн дьыала туппутум — "Эдэр коммунист" редакторынан анаммытым...

Моисей Дмитриевич Ефимов ити кэмнэргэ солбуйааччы председатель этэ. Мин санаабар, кини ити дуоһунаска олус табыллан, тэрийэр талаана аһыллан үлэлээбитэ. Кини миэхэ үлэбэр телефоннаан сороҕор илдьит тиэрдэрэ: "Семен Петровичка кэлэр үһүгүн, ыҥырар,"— диирэ. Ол курдук ыҥырыллан биирдэ Сэргэлээх даачатыгар тахсыбытым. Ол Семен Петрович тиһэх сайына этэ. Атырдьах ыйын куйаас да буолбатар, итии күнэ үүммүтэ.

"Нууччалыы кинигэҥ тахсыан наада. Оҥор, бэлэмнээ,"— диэбитэ ол көрсүһүүгэ Семен Петрович. Үрдүк бэстэр быыстарынан киэһэрэн эрэр күн сардаҥата түһэрэ. Уу-чуумпу, нуһараҥ этэ... Семен Петрович хайдах эрэ сылайбыт көрүҥнээҕэ. Ити мин кинини тиһэх көрүүм этэ. Күһүөрү телефонунан хаста да кэпсэппиппит. Бу дойдуттан арахсыан биир дуу, икки дуу хонук иннинэ “Хайа, хайдах сылдьаҕыный?" диэн үлэбэр эрийэ сылдьыбыта...

Семен Петрович мин туспунан доҕотторугар, Москватааҕы үөлээннээхтэригэр кэпсиир эбит этэ. Кини суох буолбутун кэннэ миигин Россия суруйааччыларын союһугар, "Молодая гвардия" издательствоҕа хас да киһи: "Так это Вы, Харлампьева? Семен Петрович рассказывал о Вас" диэн көрсөллөрө. Кини олук уурбутунан мин бастакы нууччалыы тылбаастаммыт кинигэм "Молодая гвардия" издательствоҕа "Эдэрдэр куоластара" диэн серияҕа тахсыбыта.

... Семен Петрович тиһэх кумааҕыларын быыһыттан миэхэ анаабыт хоһоонун омооно көстүбүтэ. Ол хоһоон кини 1985 сыллаахха тахсыбыт хоһооннорун кинигэлэрин үһүс томугар киирбитэ.

Ордугургуу, таптыы, алгыы

Эн хоһооҥҥун ааҕабын:

Кэмчиэ кыыстыы, аныгылыы

Сахам тылын ыллатаргын.

Олох суолугар киирэҕин

Мин долгуйар санаабар:

Үрүҥ күҥҥэ мичээрдиигин,

Нөрүс гынаҕын бар дьоҥҥор.

Олох ханан хаамтаран,

Ханна тиэрдиэн билбэппин.

Кэрэни биитэр кэрэгэйи

Эн айыаххын эппэппин.

Суолуҥ охсуулаах, дьалхааннаах,

Дьыл хонуга кубулҕат.

Эн кэскилгин ырыҥалаан

Санаам тиийбэт, өйүм хоппот.

Эн барыма чуумпу дьолго,

Оччоҕо ыллыаҥ суоҕа.

Баҕарыма муҥа суох тапталга

Оннук суох орто дойдуга.

Олох, таптал, ырыа-дьайыы

Ордуктарын баҕарабын.

Ордугургуу, таптыы, алгыы

Эн хоһооҥҥун ааҕабын.

Семен Петрович, үрдүк поэзия кынатыгар уйдаран мин орто дойдутааҕы олохпун өтө көрбүт курдук... Соторутааҕыта культура министрэ Андрей Саввич Борисов командировкаҕа Уфаҕа сылдьан Мустай Каримы көрсүбүтүн уонна кырдьаҕас "У вас в Якутии до сих пор не оценили должным образом Семена Петровича" диэбитин кэпсээбитигэр тус бэйэм буруйдана истибитим...

* * *

Хоһооннорун суруйарыгар өрө тутар таҥараларыгар бэйэтин күннээҕи олоҕор эмиэ үҥэр-суктэр айылгылаах өссө биир поэт Варвара Потапова этэ.

Кини кыракый, чараас "Күннээх халлаан" днэн кинигэтэ эдэрдэр кассеталарыгар 1972 сыллаахха тахсыбыта. Баара-суоҕа түөрт уонча хоһоон киирбит кинигэтэ миэхэ ол саҕана хайа да халыҥ томнааҕар күндү этэ. Мин айар үлэҕэ киирсэрбэр кыбыстыах, кэтэҕэмэйдиэх курдук санааларбын киэр илгэргэ көмөлөспүтэ. Саха кыыһа, саха дьахтара иэйэр куттаах, этэр тыллаах, хорсун санаалаах эбитин туоһулуур кинигэ этэ. Уруһуйдаммыт куукула курдук, нарын, намчы, хараҕын өрө көтөхпөт, хара хаастаах, уһун суһуохтаах, баарыгар эрэ баһыыба кыргыттар саха поэттарын хоһоонноругар хрестоматийнай уобарас этилэр. Кинилэр ол ырыаларга-хоһооннорго кыраһыабай бэйэлэрэ автордар санааларынан өттөйөллөрө диэн кэрэлэрэ, намчылара, улгумнара эрэ курдуга. Варвара Потапова хоһоонноро ол кыраһыабай куукула кэриэтэ хоһоонтон хоһооҥҥо көһө сылдьар саха кыыһын уобараһын халыыбын алдьаппыта. Кини саха кыыһа киэҥ далааһыннаах дириҥ философскай санаалааҕын, таптала имэҥнээҕин, уодаһыннааҕын, тыла иччилээҕин, үгэргээһинэ хатыылааҕын ааҕааччыга аан бастаан итэҕэппитэ. Кини саха кыыһа куукула курдук киэргэппит, тупсарбыт хал буолбут уобарастарын уларытан, дьиҥ бэйэтин иэйэр-туойар кутунан, судургу сэбэрэтинэн поэзия алааһыгар киирэригэр кыах биэрбитэ. Кини ыллыгы тэлбитин кэннэ айанныыр аартыкпыт аһыллыбыта...

Мин сибэкки буолбатахпын,

Суох мин арыый атыммын —

Тымныы халлааны таламмын

Ойдом үүммүт хахыйахпын...

Ньургуһуҥҥа да, сардаанаҕа да холонуон баҕарбатах Варвара Потапова саха кыыһын дьиҥнээх ис дууһатын көрдөрбүтэ.

Кини тус бэйэтин олоҕо эриэ-дэхси, көнө суолга маарыннаабат этэ. Тулаайах хаалыы, интернакка улаатыы, тапталга табыллымыы абытайа...

Биһиги аан бастаан Белинскэй аатынан куорат библиотекатыгар көрсүспүппүт. Онно кини биһигини ыҥыран ааҕааччылары кытта көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Онтон ыла кини миэхэ Маҕаҥҥа тахсар идэлэммитэ, мин хам-түм кини Рабочай городокка баар биир хостоох дьиэтигэр сылдьарым. Дьүөгэлии этибит диир кыаҕым суох, ол эрээри син өйдөһөрбүт.

Ол кэмҥэ кини олус соҕотохсуйа, тулаайахсыйа сылдьар кэмэ этэ. Бэйэтинээҕэр аҕа саастаах поэты таптаан, эмиэ да табыллыах курдук буолан баран, арахсыбыт кэмнэрэ. Ол таптал туһунан түүн үөһэ ааһыар дылы кини миэхэ кэпсиирэ.

— Мин кинини олус күүскэ таптыыбын. Аҕа саастааҕа диэн... Миэхэ оҕом курдук... Мин кини оҕолорун эмиэ таптыыбын,— диирэ.

Мин соһуйарым... Көрдөхпүнэ, ити курдук күүстээх иэйиилэри көбүтэр кыаҕа суох аҕам киһи баара... Кэлин өйдөөбүтүм, дьахтар эр киһиэхэ тапталын биир саамай үрдүк чыпчаала — аһыныы, оҕоҥ курдук ылыныы буоларын.

Соҕотохсуйар киһи дьоҥҥо-сэргэҕэ тардыһар, оччоҕуна кылгас кэмҥэ уоскуйар. Ол да иһин Варя дьиэтигэр дьону ыҥыран илдьэрин уонна ыалдьыттарын кытта итии чэйи эрэ буолбакка, аһыы да аһы амсайарын сөбүлүүрэ. Тардынара, толлоро ким да тулатыгар суоҕа... Кини ыалдьытымсаҕынан туһанар да дьон түбэһэллэрэ быһыылаах... Миэхэ биирдэ эппитэ: "Эн наһаа дьоллооххун. Ийэлээххин, бырааттааххын. Мин кимим да, тугум да суох".

Буруйдаабаппын кими да

Бутуллар бу мин олохпор,

Үтүө буолар күммэр да

Үгүс дьону холбооппор.

Олоҕум бэйэм илиибэр —

Олох да суох ким эрэ оруола,

Оонньуубун — бэйэм эрэ,

Ытыыбын — бэйэм эрэ...

Төһө да Варвара Потапованы сорох критиктэр санаа түһүүтүгэр буруйдааталлар, дьиҥэ, кини олох өрөгөйүн доргуччу туойбут, олоххо баҕалаах, олоххо ымсыылаах поэт этэ. Кини хоһоонугар биирдэ эрэ өлүү матыыба киирэн ааһар, "Эбэм миэхэ кэпсээбитэ" диэн хоһоонугар. Кини онно улуу ойууттар өллөхтөрүнэ айылҕа хараастарын, сулустар бэл барыаралларын туһунан этэн баран, мин оҕуннахпына ол оннук айылҕа хараастыа дуо диэн ыйытар.

... Варяны таһаарар күннэригэр сырдык чаҕылхай күн этэ. Кини кып-кыра квартиратыгар элбэх киһи үмүөрүспүтэ. Мин дьиэҕэ бырастыылаһан баран кылабыыһаҕа барсыбатаҕым. Варялыын холбоһон бииргэ олорбут Василий Саввины сотору буолан баран хаайбыттара. Кини буруйа суоҕар суруйааччылар эйгэлэригэр бары кэриэтэ итэҕэйэллэрэ. Варя тиһэх ыйдарыгар хайдах эрэ боччумурбут, ис-иһиттэн сэргэхсийбит көрүҥнээҕэ. Өлүөн биир ый иннинэ этэ быһыыта, миигин дьиэтигэр ыалдьыттата ыҥырбыта. Тиийбитим Саввин баара, сотору скульптор Бочкарев кэлбитэ. Варя миин бөҕөтүн буһарбыт этэ, тоҕо эрэ мааны хара былааччыйатын кэтэ сылдьара. Арыгы испэтэҕэ. Хоско киирэн буолары-буолбаты кэпсэппиппит. Ол саҕана дэбигис көстүбэт апельсиннарынан маанылаабыта. Варя туох эрэ өрөгөйдөөх үөрүүгэ бэлэмнэммит дьүһүннээҕэ. Бутуурдаах санаата, тэһийбэт кута дьэ оннун булбут, тус бэйэм ис тутулбун аны дьалкыппатах киһи диэбит курдук көрүҥнээҕэ. Тугу эрэ этиэхчэ эппэтэҕэ. Мин өр буолбатаҕым, ханна эрэ ыксаан тахсан баран хаалбытым...

Суруйааччыларга “Варя өлөрүгэр ыарахан эбитэ үһү" диэн кэпсээн баар. Ол төһө кырдьыгын ким да билбэт...

Кини биирдэ Маҕаҥҥа чэпчээбиччэ киэһэ хойут таксинан кэлэн түүнү быһа ытыы-ытыы урут ыарахан буолбутун таптыыр киһитэ модьуйан түһэртэрбитин туһунан кэпсээбитэ. Оҕоҕо олус баҕарара, оҕо, баҕар, кини дьылҕатын, талаанын атыннык хайыһыннарыа эбитэ буолуо...

Үөскүү да,

Төрүү да илик мин оҕом,

Сүрэҕим, тоҕо эрэ налыйда,

Эйигин көрүөхпүн баҕарда.

Хаһан да

Эйэргии илик мин оҕом,

Мин таптыыр уолчааныгыам,

Чэ, эбэтэр кыысчааныгыам,

Эн тускар — мин олох олоруом,

Эн тускар — өлүүнү суох оҥоруом.

Эн миигин эрэ таптыаҥ,

Мин ааппынан — алгыаҥ —

Ийэҕинэн ситимниэҕиҥ

Сиргэ булбут кэрэҕин!..

Варя отут үһүгэр өлбүтэ. Олох обургу ииппит айатын ситиннэ мүччү түспүтэ буоллар! Курус санаа иччитэ Кутурҕан Куо киэҥ эҥэригэр сөрөөн кинини илдьэ бардаҕа. Миэхэ кини бэлэхтээбит Анна Ахматова хара тастаах кинигэтэ баар. Онно суруллубут: "Наташаҕа, бары барҕа махталы, эрэли кытта — Баара эрэ Балбаара... 15.Ү.77 с." Бүгүн баарыҥ эбитэ буоллар дуу!

ОЛОХ УОННА ЛИТЕРАТУРА

Сахаларга "тыл сэтэ" диэн өйдөбүл баар. Ол да иһин тылы сэрэхтээхтик туттарга, сэрэнэн, харыстаан саҥарарга кырдьаҕастар ыччаты мэлдьи үөрэтэллэрэ. Ол тыл сэтэ хас биирдии киһиэхэ барытыгар сыһыаннаах. Сыыһа-халты саҥаран, быһа этинэн кэбиһииттэн эбэтэр олус хайҕаан ханнарыыттан саха киһитэ саллар. Итини сорохтор кэтэмэҕэйдээһин көстүүтүн курдук ылыналлар. Суох, ити саха итэҕэлин биир сүрүн өһүөтэ. Тылы сатаан туттар, тыл илбиһин иҥэриммит киһи ол да иһин сахаларга мэлдьи үйэттэн үйэҕэ үрдүктүк тутуллар...

Улахан поэттар эрэ хоһоонноругар, айымньыларыгар буолбатах, хас биирдии суруйар, айар киһи этэ аһыллара, үөһэттэн сибигинэйиллибити истэрэ баар суол. Суруйбутуҥ туоллаҕына соһуйан эрэ хаалаҕын... Сахалар итини эмиэ быһаараллар — "этиттэрэр" диэн ааттыыллар.

Суруйааччы улахан үлэни ылсар кэмигэр, кини ол үөскүөхтээх айымньытын туһунан эрэ саныыр буолар, ол эпохаҕа, ол кэмҥэ бүүс-бүтүннүү киирэр... Ордук ити прозаиктарга сыһыаннаах. Итинник туруктаах киһи, бэл, түүлэ-битэ кытта уларыйар. Ол суруйар кэмигэр түһээн сылдьар, ол эпоха дьонун көрсөр...

Онон дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник тарҕаммыт "суруйааччылар хайдахтар эрэ" диэн тыл-өс оруннаах. Кырдьык, сирдээҕи түбүктэн тэйэн, сир-халлаан икки ардынан сылдьар курдук буолан ылар кыахтаахпыт. Ол суруйааччы, художник айылҕаттан норуотун кутун-сүрүн иҥэриммит буолан, этэр-тыынар аналлааҕыттан. Кини дьонун-сэргэтин кыһалҕатын түмэн инники барар суолу тобулуох тустаах. Ол да иһин дьиҥнээх суруйааччы бөлүһүөк буолара ирдэнэр. Бөлүһүөк күннээҕи политикаҕа сабыдыала суох буолбат.

Итинтэн тахсан кэлэр үйэттэн үйэҕэ баар былаас уонна художник утарыта туруулара. Былаас дьаһайар, бобор-хаайар, бэрээдэктиир аналлаах, оттон художник норуот санаатын этээччи көҥүл тыын. Онон айылҕаттан анала — хаарчаҕы, былааһы утары барыы...

Өссө Пушкинтан саҕалаан былаас поэты дьиксинэ-дьиксинэ чугаһатар идэлээх. Николай I Пушкины сыылкаттан төнүннэрэн баран аан бастаан "Эн ахсынньы 14 күнүгэр ханна буолуоҥ этэй, Петербурга баарыҥ буоллар?" диэн ыйыппыта. Онно Пушкин: "Сенатскай болуоссакка" диэн эппиэттээбитэ... Поэт бу утары турууга кыайтарбыта. Ол эрээри ыраахтааҕы уҥуоҕар буолбакка, Хара үрэххэ турар хара таас пааматынньыкка күн аайы сайыннары-кыһыннары тыыннаах сибэкки ууруллар...

Советскай былаас аан бастакыларынан чугаһаппыт поэта Демьян Беднай дьиҥнээх араспаанньата Придворов диэн этэ. История ардыгар ити курдук үгэргиир идэлээх...

Саха литературатын историятыгар айар талааннаах дьону биир халыыпка киллэрэ сатааһын, үөлээннээхтэрин хаһыатынан, радионан мөхтөрүү, сырайдааһын эмиэ баара. Хаһан баҕарар эстиэн сөп омуктаһыыга буруйдааһын айатын айаҕар аҕа көлүөнэ суруйааччылар олорбуттара. Кыра да көҥүл санаа кыыма "кылап" гыннаҕына, бэл, кэлин да кэмҥэ Дмитрий Дыдаев кинигэтин мэлиппиттэрин курдук түргэнник мэлитэр кыах мэлдьи баара...

1986 сыллаахха омуктаһыыга буруйдааһын эдэр ыччат үрдүнэн барбыта. Онно собус-соҕотоҕун туран партия обкомун пленумнарыгар утары үс төгүл тыл эппит народнай суруйааччы Софрон Петрович Данилов этэ. Бириэмэ кини кырдьыгын дакаастаата, онон, баҕар, сорох дьон санааларыгар Софрон Петрович көстөн турары да туруорсубут эрэ курдук буолуон сөп. Оннук буолбатах. С.П. Данилов ити тыл этиилэрэ хорсун быһыыга тэҥнэнэр дьайыылар этэ.

Далан дьылҕата. Кини кэлин сылларга көҥүл салгынын эҕирийэн, өрүһүспүттүү үлэлээһинэ, ол түмүгэр кылгас үйэлэниитэ. Далан былаас кыһарҕанын билбэтэҕэ буоллар, норуотун түҥ былыргы историятын дьаныһан туран хасыһыа этэ дуо?

Кини олоҕун трагедиятынан төлөммүт "Тыгын Дархан" роман — саха дьоно омук быһыытынан бэйэлэрин ытыктаналларыгар сүдү оруоллаах айымньы.

Дьэбир, кытаанах кэмнэргэ олорон ааспыт ытык кырдьаҕастарбытыттан бүгүҥҥү кэм ирдэбилинэн ыйытар кыахпыт суох. Кыахпыт да буолбатах, бырааппыт суох. Ол кэмнэр тыыны хаайар, илиини-атаҕы баайар, бэйэ-бэйэҕэ бөрөлүү сыһыаны ирдиир, көбүтэр, тэрийэр дьаһаллара умнулла иликтэр. Оннооҕор мин өйбөр кыра сылдьан ханна эрэ истибит кэпсэтиим кутуруга тиллэн кэлэр: "НКВД хаайыытыгар киһи төбөтүн оройугар биирдии таммаҕынан түһэрэн эрэйдииллэр үһү. Аҕыйах чааһынан киһи иирэн хаалар дьыалата...." Итинник кэмнэргэ дьоҥҥор-сэргэҕэр ыйар сулус, бөлүһүөк буолар баҕа суруйааччыга сүтэн, айар үлэтинэн эрэ дьарыктанар, кабинетыттан тахсыбат, быгыалаабат кэмнэрэ кэлбиттэрэ. Чахчы чаҕылхай эрэ личностар күннээҕи олоххо, общественнай үлэҕэ кыттыһаллара...

Билигин атын кэмнэр кэллилэр, атын тыаллар үрдүлэр. Бөлүһүөк буоларга санаммыкка — суол аһаҕас. Суруй, бэчээттэт, быһаарыс!

Биһиги норуоппут дьиҥнээх духовнай лидердэрэ олохтон барбыттара... Кинилэр оннуларыгар кэлэн тура түһэр дьону дэбигис ааттыыр кыах суох. Сорохтору олус өр "эдэр" диэн буомурдан кэбистибит, сорохтор чэпчэки билиниини эккирэтиһэн чычааһыран хааллылар... Ол эрээри сэргиир, тылын ылынар дьоммут суох диэтэхпинэ, табыллыбата буолуо. Ким кимин кэм-кэрдии хардыыта эрэ быһаарар кыахтаах. Мин онно сыана быһарым табыллыбат.

... Мин кыра эрдэхпинэ биир бэрт дьээбэ ынахтана сылдьыбыппыт. Дьүдэх, хара эриэн дьүһүннээх этэ. Кэдэрги майгылааҕа. Таҥаһы сиир адьынаттааҕа. Сайын устата иккитэ-үстэ киниттэн сылтаан улахан араллаан тахсара.

Ынах биир үтүө күн эмискэ сабараанньанан салҕанан намыһах эргэ хотон үрдүгэр баар буола түһэрэ. Тахсарын бэрт түргэнник тахсан баран, кыайан түспэккэ орулаа да орулаа буолара... Чугас ыаллар кытта айманаллара, аҕам биир эмэ кыанар эр киһилиин, сэрэнэн үтэн, соһон ынаҕы түһэрэллэрэ. Тугу да өйдөөбөт буолуор дылы куттаммыт ынах кыбыытын диэки бөтөрөнүнэн ыстанара... Уонна эмиэ ким эрэ, туох эрэ имнэммитигэр дылы, аныгыскы сырыыга биирдэ хотон үрдүгэр орулуу турар буолара... Дьоммор ити ынах үөһээ ыттыыта кутталлаах этэ — ыанар ынах сайыннары көнньүнэн өлөрө манан дьыала буолбатах. Мин бастаан ынаҕы аһынарым, онтон кэлин аҕабын ыҥыра сүүрэкэлээһинтэн, ыалларбытын эргийтэлээһинтэн сүрэҕэлдьээн да буолуо, абара саныырым. Тахсарын тахсар уонна өлөрүнэн кэмнэнэр...

Ити оҕо эрдээҥҥи араллааны сороҕор сонньуйа өйдөөн кэлэбин. Ордук бөлүһүөктүү сананан, дьоһумсуйан, олус үөһэ харбаан баран, ол биирдэ үөһэ ыстаныыттан ордук туга да суох дьону көрдөхпүнэ. Эбэтэр хайа эрэ мунньахха сахалыы сонноох кэлэн баран, ол күнтэн ыла саха омугун лидерин быһыытынан санаммыт киһи хараҕым далыгар киирдэҕинэ... Үөһээ ыттан туран утарсааччыларын төбөлөрүнэн ааҕан киирэн барар “бөлүһүөктэр" эмиэ бааллар... Ол мин оҕо сааһым ынаҕын орулааһынын санатар.

Өксөкүлээх курдук гений үйэҕэ биирдэ үөскүүр. Кини "Саха интеллигенциятыгар” суругун саха үөрэхтээх, көнө сүнньүлээх дьоно чугастык ылынар этилэр. Күн бүгүн да ити сурук суолтата сүтэ илик. Сахалар омук быһыытынан улахан империя хоонньугар кыбыллан олорон симэлийбэттэрин туһунан санаа бүгүҥнү суруйааччылары, айар интеллигенцияны долгуппутун курдук долгутар. Бүгүн биһигиттэн национальнай идеяны ирдиир буоллахтарына, итинтэн атын сомоҕолуур, түмэр идея көстөрүн саарбахтыыбын.

Литература уонна олох быстыспат ситимнээхтэр.

Кэнники сылларга кыыс, дьахтар поэзията улаханнык сайынна. Ити тугу этэрий? Мин санаабар, бастатан туран, ааҕааччыларбыт истиҥ, иһирэх, кырдьыксыт тылга наадыйбыттарын туоһулуур. Эр дьон поэттар оннук тылы кыайан эппэттэрэ буолуо дуо? Этэрин этэллэр, ол эрээри дьахтар-хоһоонньут киһи дууһатын хамсааһынын ордук чараастык, ордук уйаннык, ордук итэҕэтиилээхтик көрдөрөр. Иккиһинэн, быыс кэмҥэ, эр дьон былаас дуу, тыын дуу былдьаһыытыгар сырыттахтарына, дьахтар кэлэр кэмҥэ туһуламмыт өйө-санаата ордук аһыллар, кэҥиир. Ити дьахталлар тус бэйэлэрин үтүөлэрэ буолбатах. Ити — айылҕа анала. Дьахтар олоҕу салгыыр, кэскили түстүүр айылҕа иннигэр иэһин толорор... Бүгүн дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка дирбиэн-дарбаан тыл-өс, ыйар-кэрдэр бөлүһүөктээһин буолбакка, чуумпу, истиҥ тыл наада. Олох салҕанарын туһугар. Онон мин кыргыттар, дьахталлар поэзиянан умсугуйууларын норуот иннигэр иэһи толоруу быһыытынан сыаналыыбын. Бары улуу, бары биир баайыы дьоҕурдаах буолбатахтар. Кэм-кэрдии кырдьыксыт суута ону хойут быһаарыаҕа. Оттон билиҥҥитэ, кинилэри, саҥа поэзияҕа сыстан эрэр хоһоонньут кыргыттары уустук күн-дьыл күүтэр. Эр дьон өр сыл бас билбит эйгэлэригэр киллэрэллэрин сөбүлээбэттэр.

Айар эйгэ — кубулҕат эйгэ. Бэрт былдьасыһыы, куоталаһыы хайаан да баар буолар. Сороҕор олус хобдохтук ол биллэн ааһааччы. Мин бастакы хоһооннорум бэчээттэнэллэригэр сыһыаннаах, дьиҥэ, махтана саныыр киһим, дьоһун поэт, бэртээхэй гуманист, биир үтүө күн үлэлиир хоспор итирик киирэн, быдьар тылларынан үөхсүбүтүн өйдүүбүн. Онтон ыла кини кинигэлэрин мин сатаан аахпат буолан хааллым. Тоҕо диэтэххэ, кини айбыта, суруйбута, миигин хаһан эрэ өйөөбүтэ ол быстах дьайыытынан туора сотуллубута.

Омук баарын тухары бэйэтэ итэҕэллээх. Норуот уус-уран айымньыта, үһүйээн кэпсээннэр, олоҥхо — бука барыта бэрт судургу курдук эрээри, киһини киһи оҥорор дириҥ ис хоһоонноох итэҕэл систематыгар түмүллэр. Омук баарын тухары кини итэҕэлэ эмиэ баар. Саҥардыыга, тупсарыыга улаханнык наадыйбакка дылы...

Мин саха киһитэ тутуһар итэҕэлин ийэм үүтүн кытта иҥэриммитим. Ол туһунан олус элбэхтик этэри, атын ким эрэ уратытык өйдүүрүн иһин сирэй-харах анньары табыгаһа суох дии саныыбын. Итэҕэлгэ сыһыан киһи ис эйгэтигэр, кини дууһатыгар, кутугар- сүрүгэр сыһыаннаах бэрт уйаҕас, чараас эйгэ. Атын омуктарга киһи религияҕа сыһыанын бэйэтэ биллэрбэт буоллаҕына, туоһулаһары сүөргүнэн ааҕыллар. Аныгы сахаларга бэйэбит итэҕэлбитигэр өтөн киирбит православие элеменнарын холбуу ылыныы эмиэ баар. Онон, бу судургута суох, хас биирдии киһи ис эйгэтин, олоҕу көрүүтүн таарыйар уустук боппуруос.

Итэҕэли омук айар, иҥэринэр, илдьэ сылдьар, салайтарар. Оттон омук тыла баар буоллаҕына эрэ омук дэнэр. Тыл сүттэ да омук сүтэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ тылга сыһыан уларыйда. Саха тыла государственнай тылынан биллэрилиннэ, статуһа үрдээтэ. Государство, былаас өртүттэн өйөбүл баар, онон үөскүүр проблемалары быһааран, XXI үйэҕэ да саха саҥата сатарыйыа турдаҕа.

Тыл — олоҕу кытта тэҥҥэ уларыйа турар тыыннаах эйгэ. Ол уларыйыылар хайдахтарыттан тыл дьылҕата, биллэн турар, улахан тутулуктаах. Саха тылын кимнээҕэр да ордук таптааччылар, араҥаччылыыр аналлаахтар баар буоллулар. Ити үчүгэй. Ол эрээри дьону-сэргэни суруйарга үөрэтэргэ, үрдүкү суут буоларга бэйэ тугу эмэ ойо тардан суруйбут, үлэлээбит буоллаҕына астык. Онно эбии ол үрдүкү суут буола сатааччы оҕото да, сиэнэ да сахалыы саҥарбатын биллэххинэ, тыл дьыалаттан арахсыытыттан өссө күүскэ хомойоҕун...

Сахаларга "ырыаһыт киһи дьоло суох буолар" диэн өйдөбүл баар. Имэҥнээх, иччилээх тылынан бэйэлэрин иннилэрин быһа этинэн кэбиһэр кыахтаах ырыаһыттар төрөөн-үөскээн аастахтара. Өссө онно эбии хас да көлүөнэ кэлэр кэскилин, иннин быһа туойан кэбиһэр кыахтаахтара дииллэр... Ити санаа саха киһитэ тылга сыһыанын, ырыаҕа сыһыанын көрдөрөр. Анал үөрэхтээх композитордарбыт, баҕар, миэхэ өһүргэниэхтэрэ турдаҕа, ол эрээри, XX үйэҕэ саха кутун-сүрүн түмэр ырыалары мелодистар диэн ааттанар норуот бэйэтэ таһаарбыт айылҕаттан аналлаах дьоммут айдылар. Саха ырыата норуот тойуктарыттан быһаччы Екатерина Захарова, Христофор Максимов, Валерий Ноев, Ольга Иванова, Аркадий Алексеев, Виталий Андросов, Галина Шахурдина, Анастасия Варламова, Алексей Егоров, Герман Хатылаев курдук мелодистар айбыт ырыаларыгар кэллэ. Бу дьон үөрүү өрөгөйүгэр, хомолто холумтаныгар, хайа баҕарар дьоһун санаа кынатыгар олорсуһар, уостан түспэт ырыалардаахтар. Көлүөнэлэри ситимниир кэрэ-бэлиэ мелодиялар... Айылҕаттан ырыа кутун иҥэриммит, мин хоһооннорбун ырыа гынан көтүппүт доҕотторбор махталым улахан. Саха ырыатын антологиятын оҥорбут киһи төһөлөөх астык буолуо этэй!

Ырыа тыыннаах хоһоону айар поэттар ураты, туспа буолаллар. Петр Тобуруокап, Семен Данилов, Савва Тарасов, Иван Гоголев хоһоонноро ырыа буолан көтөннөр төһөлөөх дьон дууһатын долгуппуттара буолуой? Бу поэттар биирдии ырыа буолбут хоһоонноохторо эрэ эбитэ да буоллар, ааттара саха тыллаахтарга үйэлэргэ ааттана туруо этэ. Ол курдук ырыа хоһооҥҥо уһун тыыны угар, уһун үйэлиир...

Киһи бу орто дойдуттан бардаҕына, сүттэҕинэ, симэлийдэҕинэ кини туһунан өйдөбүлгэ таптыыр ырыалара эмиэ хаалаллар. Ол да иһин сороҕор ырыа, баара-суоҕа ырыа эрэ туспа суолталанар, эн духовнай эйгэҕэр анал миэстэлэнэр. Мин ийэм хаһан эмэ, бэркэ иэйдэҕинэ ыллыыр ырыалааҕа. Ол ырыатын кытта туох эрэ сырдык, үтүө өйдөбүл киниэхэ тиллэрэ быһыылааҕа. Тоҕо диэтэххэ, сирэйдиин сырдаан, хомунан, атын эйгэҕэ өҥөйбүттүү туттан ыллыыра...

Нуолур солко мутукча

Муҥутаата, доҕоттоор,

Солко хампа сэбирдэх

Сириэдийдэ, сэгэрдээр...

Сырдык уулаах үрэхпит

Сылаанньыйда, доҕоттоор,

Көмүс долгун көлүйэбит

Күтээхэйдиир көмүстээр...

Ийэм суох буолбутун кэннэ кини ырыатын тылын, матыыбын ыйыталаһан көрдөхпүнэ, ким да үчүгэйдик билбэт курдуга. Арай биирдэ хайа эрэ концерга культура колледжын эдэркээн кыыһа сценаҕа тахсан ийэм ырыатын холку баҕайытык ыллаан киирэн барда... Мин бэйэбин балайда тыйыс саха дьахталларын ахсааныгар киллэрдэрбин да, хараҕым уута иэдэспинэн субуруйарын туттуна да сатаабатаҕым. Ол курдук уйадыйбытым. Ийэм ырыата миигин кытта мэлдьи баар. Айылҕа көстүүтүн ойуулуур судургу тылларга ийэм кута-сүрэ, олоҕу көрүүтэ, дьоҥҥо сыһыана — барыта баарга дылы. Дьэ, кырдьык, таптал "таптыыбын" диэн эрэ тылга угуллар буолбатах, атын да тылларынан этиллэр, духовнай эйгэ атын да дьайыытыгар кубулуйар эбит буоллаҕа...

Олох уонна литература алтыһыыта суруйааччыттан бүгүҥҥү күн туруорар ыйытыктарыгар быһаччы эппиэти эрэйэр. Итэҕэлбит, тылбыт омук быһыытынан сайдарбытыгар аҥаар эрэ кынат. Иккис кынат — үөрэхтэнии, араас омуктары кытта тэҥҥэ алтыһыы культурата. Саха ыччата ити икки кынакка уйдаран аан дойду таһымыгар тахсыаҕа.

... Биирдэ, республика тас өртүгэр командировкаҕа сырыттахпытына, автобуска, атын регион дьахталлара ыйыттылар: "Вы из Якутии? Так где же ваши хваленые бриллианты?" диэн. Мин саҥата суох хаалбытым, арай аргыһым кыыс: "В сердцах наших бриллианты" диэн уот харах эппитэ...

Биһиги омук быһыытынан симэлийбэппитигэр тоҥ муус дьаптатын анныгар сытар сир баайбытынааҕар сүрэхпит, дууһабыт, куппут-сүрбүт туруга чахчы ордук суолталаах. Саха омук кэлэр кэскилин уонна дьиҥнээх государственнай суверенитет дьылҕатын илиилэригэр тутан сылдьар саха дьахталлара, ыал ийэлэрэ бааллар. Күн бүгүн тыа сирин дьахталлара, ийэлэрэ олохпут тутулун тутан олороллор. Кинилэр сүөһүнү-аһы көрөн, бас-баттах барбыт эбэтэр үлэтэ суох хаалбыт эр киһини дьаһайан, силбиспэти ситимнээн, тиийбэти тиксиһиннэрэн сылдьаллар. Олох күннээҕи түбүгүттэн төбөлөрүн өндөтөн тулаларын көрүннэхтэринэ, кинилэр өйдүүллэр — оҕо, сиэн кэскилин туһугар икки суол санаа ситиэн наада. Бастакыта — саха омук ахсаана элбиирэ, иккиһэ — оҕолорбут сирбит баайын бэйэлэрэ хостуур, батарар, атыылыыр идэлэнэллэрэ. Ити икки улахан сорук туоллаҕына, XXI үйэҕэ Саха сирэ чахчы сувереннай государство буолар кыахтаныа дуо?

... Мин өйбөр уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн истиэптэр, үрдүк мэҥэ халлаантан ньүөл буор хайыта хатыар дылы аһыныыта, харыстабыла суох тыгар күн, сыыдам аттаах боотурдар дохсун айаннара охсуллан ааһар. "Прапамять" диэн өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл, биллэн турар, норуот этногенеһын быһаарыыга тирэх буолар кыаҕа суох. Ол эрээри улуу түүр омук үлтүркэйэ буоларбытын сахалар бары билинэбит. Хаһан, хайдах, туохтан сылтаан тус хоту талаһан саха өбүгэтэ бу үтүө сири булбутун туһунан сабаҕалааһыннар эрэ бааллар.

... Өлүөнэ эбэ хотун сүүрүгүн батыһа айаннаан кэлэн күөҕүнэн чэлгийбит киэҥ хочолорго ол бастакы сахалар үктэммит буолуохтаахтар. Тоҕо эрэ ол түгэни мин түҥ былыргы өйдөбүлүм сайыҥҥыга сыһыарар.

Саха дьоно сылгыга, дьөһөгөй оҕотугар сүгүрүйэр үгэстэрэ бүгүн да хааммытын хамсатар. Ааспыт сайын сүүстэн тахса ат мииммит саха боотурдара, бэс чагда быыһынан, сыырынан сүүрдэн түһэн Покровскай стадионугар кутуллубуттарыгар саха куттаах киһи бары долгуйбут буолуохтаах... Мин ити театральнай дьайыы буоларын билэ олороммун, этим сааһа аһыллан, уйадыйыахпар дылы долгуйан олорон көрбүтүм... Сороҕор ити курдук режиссерскай быһаарыы дьайыыта хайа да өр сыллаах иитэр-үөрэтэр үлэтээҕэр күүстээх буолар... Айар санаа фантазията уонна олох ирдэбилэ сөп түбэсиһэр түгэннэрэ аҕыйах. Ол түгэннэр тустарыгар хайа баҕарар художник үлэлиир быһыылаах.

Ийэм мин хоһоон суруйарбын, суруйааччы буола сатыырбын биирдэ да хайҕаабатаҕа даҕаны, сирбэтэҕэ даҕаны. Истэн эрэ кэбиһэр идэлээҕэ. Сороҕор мин испэр хомойо да саныырым — тэҥҥэ үөрүөн- көтүөн, көх-нэм буолуон баҕарарым. Билигин эрэ өйдүүбүн, кини миигин харыстаан, улаханнык саҥаран кэбиһиэм диэн сэрэнэн тугу да эппэтэҕин. Кини киһи тыл ыйааһынын, тыл кыаҕын билэрэ бэрдэ буоллаҕа. Ол саҕана да, билигин да мин кини биир кэпсээнин умнубаппын.

...Күн уһаан, сылыйан, уһун, тымныы кыһын устатыгар дөйө тоҥмут айылҕаны сааскы тыал уһугуннарбыт, сайа охсубут кэмигэр буолбут түбэлтэ. Хаар ууллан, бүтэн, кууруохча да буолан эрэр кэмэ эбит. Биир киһи балаҕан кэннигэр күлүккэ сытар күрдьүк тобоҕун, бэрт кыра хаар хаҕа сытарын өйдөөн көрбүт. "Дьэ, тымныы кыһын бүтэр күнэ баар эбит дии! Хаар, эн да ууллар күнүҥ кэлбит," — диэн саҥалаах буолбут уонна ол хаар быарын быһа үктээн кэбиспит. Сити кэннэ ол хаар хаҕа ситэ ууллуор тиийбэккэ ыалдьан өлөн хаалбыт.

Ити үһүйээни ийэм миэхэ букатын кыра эрдэхпинэ кэпсээбитэ. Мин олус чугастык ылыммыт омуммар, бэл, хаартан сэрэхэчийэр, куттанар да буола сылдьыбытым. Бастакы хоһооннорум саҥа бэчээттэнэллэрин саҕана, хаар туһунан үһүйээн ис хоһоонун тыл күүһүн туоһута дии саныырым. Билигин ийэм кэпсээнин Айылҕа уонна Киһи ис ситимнэрин көрдөрөр олох туһунан мындыр санаа быһыытынан ылынабын.

Айар үлэҕэ ол киһи курдук сороҕор бардамнык, харса суохтук туттуу, дорҕоонноохтук саҥарыы наада, онто суох талаан тахсыбат. Арай айылҕа күүһүн утары, олох сокуоннарын утары айар талааҥҥын салайыы хайдах да табыллыбат. Айылҕа илиитин иһигэр — эн айар дьоҕуруҥ, эн бу дойдуга ананан кэлбит дьылҕаҥ...

ТҮМҮК ОННУГАР

Хайдах да киһи бэйэтин харса суохтук санаммытын, төһө да кини барытын ааҕан-суоттаан дьаһаммытын иһин, син биир биир тылынан быһаарыллыбат туох эрэ баар. Ол "туох эрэ" тустаах киһи олоҕор быһаччы сабыдыаллаах буолар. Табыллар киһи табыллан иһиитин, оттон атын киһи төһө да өрө мөхсүбүтүн иһин туга да силбэспэтин ити үөһэттэн дьайар "тугунан эрэ" быһаарыахха син.

Битимсийии, сибикини кэтэһии, түөрэх быраҕыы диэн өйдөбүллэр бааллар. Норуот муудараһа итилэри мээнэҕэ үйэттэн үйэҕэ илдьэ кэлбэтэх буолуохтаах.

Киһини олоҕун устатын тухары араҥаччылыыр Айыылар киниэхэ элбэхтэ бэлиэни, сибикини биллэрэ сатыыллар. Ону биһиги үксүгэр ылыммаппыт. Дьиҥэ, материализм да үөрэтэринэн “случайность — это проявление закономерности" диэн быһаарыллар. Быстаҕы ырытан төрдүн көрдүү үөрэнэр наада буолсук дуу...

Киһи олоҕу көрүүтэ, олоххо сыһыана үксүгэр кини дьылҕатын быһаарар. Ытыы-соҥуу, үҥсэргии, мэлдьи туга эрэ табыллыбат, олох көстүүтүн барытын сор- муҥ курдук ылынар дьону билитэлиибин. Олох кинилэргэ эрэйбиттэрин курдук кыһарҕаннаах соҕус өртүнэн эргийэр. Киһи олоҕо кини үөһэттэн аналын ылыныытыттан тутулуктаах быһыылаах. Ол үөһээҥҥилэр барытын эриэ-дэхси тэҥнээн салайбаттар, ким туох нөҥүө ааһыахтааҕын бэркэ билэллэрэ буолуо...

Тус бэйэм ол бити, сибикини мэлдьи сөпкө өйдөөн испитим диир кыаҕым суох. Арай, айылҕаттан аналбыттан туораабакка буола сатыыбын. Ол аналбын мин олус судургутук ылыммаппын... Тыл илбиһигэр чугаһатан, дьоҥҥор-сэргэҕэр иэйэр кут буол, дууһаҥ, сүрэҕиҥ сэргэх, көрбүөччү, аһаҕас буоллун диэбиккэ дылылар... Ол үрдүк аналы толоруу нус-хас олоҕу мэктиэлээбэт. Ити курдук санаабатым буоллар, бука, суруйааччы да буола сатыам суоҕа этэ.

Дьиҥэ, мин бу кинигэни саҕалыырбар ийэм туһунан эрэ суруйар санаалааҕым. Ол эрээри чугас киһиҥ туһунан санаан, ахтан киирэн бардаххына, оҕо сааһыҥ эрэ буолбатах, олоҕуҥ бүтүннүүтэ арыллан кэлэр. Ол да иһин буолуо тугу да тупсарбакка, хайдах баарынан, аһаҕастык олоҕум араас түгэннэрин ахтан аһардым. Дьиҥэ, мин хоһооннорбуттан, мин поэзиябыттан маннааҕар аһаҕастык, дьэҥкирдик этиллибити болҕомтолоох ааҕааччы булара чахчы...

Миэхэ күн сирин көрдөрбүт боростуой саха дьахтарын олоҕу көрүүтэ, дьоҥҥо сыһыана, мындыра, бөлүһүөктүү өйө-санаата бу кыракый кинигэттэн илэ- бааччы көһүннэ ини диэн эрэнэбин.

Кини миигин аҕалбыт орто дойдутугар, кини алгыһынан арчыланан, кини тапталыгар сууланан күн бүгүн мин олордоҕум. Суруйар, айар да дьоҕурум көстүбэт ситимэ киниттэн салҕанан кэлэргэ дылы. Тыл илбиһин бэрсэр үрдүк Айыылар ийэм нөҥүө миэхэ өлүүлээн биэрбиттэрин сааһырдаҕым аайы өссө дириҥник өйдүүбүн.

Мин күһүөрү сайын атырдьах ыйын тиһэх түүнүгэр төрөөбүтүм. Бу кэмҥэ түүннэр ыас хараҥа буолаллар, халлааҥҥа сулустар бөдөҥсүйэн, чаҕылхайдык кылбачыйан көстөллөр. Айылҕа сайыҥҥы куйаастан тэйэн, күһүҥҥү көмүс таҥаһын таҥнан, дьикти, кэрэ, чуумпу, нуһараҥ күннэр үүнэллэр. Маннык кэмҥэ мин тыаҕа, айылҕаҕа сылдьарбын сөбүлүүбүн. Бу орто дойдуга кэлбит кэммэр айылҕам барахсан миигинниин кэпсэтэр, сипсиһэр, хас биирдии хатыҥ лабаата, от салаата кутум-сүрүм сорҕотун курдук көстөн ылар...

Ийэм барахсан кырдьаҕас киһи сиэринэн бу орто дойдуттан арахсар күнүн бүтэйдии сэрэйэрэ. "Күһүн, атырдьах ыйыгар өлбүт киһи,"— диирэ эмискэ олох атын кэпсэтии быыһыгар. Биһиги, оҕолоро, биллэн турар, ити тылы-өһү сөбүлээбэт этибит. "Сир саамай ирбит кэмэ, кыһын бытарҕан тымныыга абытайа бэрт буолуо дии, эрэйдэниэххит,"— диэн алы гынардыы эбии этэрэ.

Баҕарбытын хоту салаллыбыта...

Ол иһин буолуо — атырдьах ыйын — ийэм барбыт ыйын дууһабар өссө дириҥник, чугастык ылынабын. Муҥутуур куйааһы кытта тэҥҥэ хаҕыс хаһыҥнары амсайбыт атырдьах ыйа олох курдук, ийэм курдук мындыр, холку, намыын...

Күһүҥҥү кэм миэхэ күүс-уох эбэр, санааларбын сырдатар, сүтүктэрбин санатар, кэлэр кэскилим туһунан ыраларбын дуйдуур...

Ити курдук күһүҥҥү дьоһун олоҕу ылыныы тыыннааҕым тухары сүппэтэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Күһүҥҥү дьэҥкир күннэрбэр олох дьэҥкэрэн, сырдаан, үтүөтэ үксээн, кэрэтийэн көстөр. Бу орто дойду олоҕо мин оҕобор, сиэннэрбэр, сахам дьонугар барытыгар кэлэр да үйэлэргэ ити курдук сылаанньыйа туруохтун.