ТАПТАЛ СУОХ БЫҺААРЫЫТА... 6 часть

Хайа баҕарар үлэһит киһи, дьахтар эмиэ, кини үлэтэ, ситиһиитэ сыаналаныан баҕарар. Онто суох сайдыы да суох буоллаҕа... Сыаналааһын араас көрүҥнэриттэн (саҥа, үрдүк дуоһунас, наҕараада, көннөрү хайҕабыл тыллара) — итинтэн дьахтар аймахха тиксэрэ бэрт кэмчи. Эр дьон дьахталлар ситиһиилэрин быстах көстүү быһыытынан ылына үөрэммиттэрэ бэрт...

Саха дьахтара үйэлэртэн кэлбит сиэринэн, эр киһи иннигэр быһа түспэт, дьаһалымсыйа сылдьыбат идэлээх. Кини менталитета эр киһиэхэ — аҕатыгар, убайыгар, кэргэнигэр — ытыктабыллаах дьоһун сыһыаны эрэйэр, сүбэ-ама биэрэри боппот эрээри, ол бэрт сымнаҕас, өскүөрүтүн буоларын ирдиир. Дьахтар аймах хайа баҕарар боппуруоһу дьүүллэһэр кыаҕа баар, кини сүбэтэ болҕомтоҕо хайаан да ылыллар, ол да буоллар бас-көс тыл, тиһэх тыл син биир эр киһиэхэ, аҕа баһылыкка бэриллэр. Мин санаабар сахаларга дьахтар уонна эр киһи дьайар, быһаарар эйгэлэрэ бэрт мындырдык тыырыллыбыт. Духуобунас, сиэр- майгы, дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыан, аймахтаһыы, оҕону иитии боппуруостара барыта дьахтар, ийэ эйгэлэрэ. Оттон булуу-талыы, бултааһын, хаһааныы, быһаччы эттэххэ экономика уонна тас сыһыаннаһыылар — эр киһи, ыал аҕатын эйгэтинэн буолаллар. Итинэн сылыктаатахха оҕо, дьахтар интэриэһин учуоттуур, түмэр аҕа баһылык ордук кыаҕырар. Саха менталитета, хайдах да эргиппит иһин, муҥур баһылыкпыт эр киһи буоларын ирдиир. Ол аҕа баһылык саха дьахтарын мындыр өйүн төһөнөн туһанар, сүбэһит быһыытынан төһөнөн ылынар, соччонон дьонун-сэргэтин, омугун кэскилин түстүүр сүдү күүстэнэр.

Сахаларга "эдьиий" уонна "саҥас" диэн тыллар соҕотох аймахтаһыы эрэ суолталаах буолбатахтар. Бу дьахталларга иҥэриллэр үрдүк званиелар, үтүөлээх аат тэҥэ суолталаах өйдөбүллэр. "Эдьиий" буолла да, араҥаччылыыр, харыстыыр, көмөлөһөр аналлаах үтүө санаалаах дьахтар буолуохтаах. Бу тылы саха мээнэ туттубат; өйдөһүү, биир санааланыы, кут-сүр чугасаһыыта баар эрэ буоллаҕына туттар. "Саҥас" эмиэ оннук суолталаах. Эдэр киһи, оҕо "эдьиий" диир буоллаҕына, ол аата эйиэхэ эрэнэр, үтүөнү эрэйэр. Ол курдук иэс баайар, эбээһинэстиир аат-суол ити тылга кистэнэр.

Айылҕа дьахтары дьахтар, эр киһини эр киһи гынан айбыт, бэйэ-бэйэтин ситэрсэн биэрэр өйдөөх-санаалаах, эттээх-сииннээх, майгылаах оҥорбут. Ону ситэри ылыммаппытыттан обществоҕа дьахтары сэнээһин, дискриминациялааһын, эбэтэр сэрии суолугар туруммут феминизм үөскүүр...

Америка государственнай секретара буола сылдьыбыт Мадлен Олбрайт ылыммыт санаатын ыһыктыбатынан, эр киһилии кытаанах майгылааҕын, утарсааччыларын иннилэрин ылан баран тэйэрин туһунан элбэҕи суруйаллара. Бу бэл диэтэр Америкаҕа хаһан да дьахтар тиксибэтэх дуоһунаһыгар тиксибит дьахтары, мин испэр, дьахтарын умнубута да буолуо дии саныырым. Тоҕо диэтэххэ эр дьон аахсар буолалларыгар дьахтардыы дьаһанар табыллыбат. Ону баара биир билиниитин ааҕан баран соһуйдум. "Госсекретарь дуоһунаһыгар ананан баран, аан дойду хараҕын ортотугар сылдьарбын өйдөөбүтүм уонна сирэйим мыччыстыбытын таттардахпына бары ону өйдөөн көрүөхтэриттэн саллыбытым,"— диэбит Мадлен Олбрайт. Дьахтар дьахтара өттөҕө... Хайа да бэйэлээх түбүктээх үлэ үөһүгэр сылдьаммыт сирэйбит мыччыстыбытын туһунан саныырбыт иһин эр дьон сэнээн эрдэхтэрэ...

Хоһоонньуппун дэннэххинэ

Литератураҕа, поэзияҕа сыстан үлэлэспитим үйэ чиэппэрэ буоллар даҕаны, "суруйааччы", "поэт" диэн ааттаатахтарына испэр кыбыста ылынабын. Саха литературата суругунан сайдыбыта 100 сылын бэлиэтээн аһардыбыт. Эттэххэ дөбөҥ, биир үйэ иһигэр саха литературата бары жанрдары баһылаан, олох тыын боппуруостарын кэм-кэрдии ыйытыгынан тэҥҥэ тобулсан, сырдатан, дириҥэтэн кэллэ.

Саха киһитэ былыр-былыргаттан тылы баһылаабыт, тыл илбиһин иҥэриммит дьоҥҥо сүгүрүйэр идэлээх. Саамай үрдүк үрдэлгэ олоҥхоһуттар, ырыаһыттар, оһуохай тылын этээччилэри турар этилэр. Ону кытта тэҥҥэ кытаанах, дьиппиэн майгылаах бас-көс дьон тыла-өһө туспа сыаналанара. Биһиги омукпутугар итини таһынан урут тылы баһылааһын биир көрүҥэ — үгэргээһин, ханарытан этии баара. Бу салаа сайдарыгар, кырдьык дьэ, демократия, плюрализм наада. Бобуу-хаайыы, халыыпка киллэрии кэмигэр көҥүл тыл, мэник тыл сайдар кыаҕа суоҕа. Сахалар бэргэн тыллаах, уот харах этэн кэбиһэр, хайа да ситуацияттан күлэр сылтах булар дьону эмиэ үрдүктүк сыаналыыллар. Дэриэбинэ аайы оннук киһи баар уонна кини дьонун-сэргэтин санаатын түмээччи буолар.

Дьээбэлээх тыллаах, көрү-күлүүнү өйдүүр дьон хайа да тыҥааһыннаах түгэҥҥэ көрүдьүөһү булан көрөр идэлээхтэр. Ити туспа айылҕаттан наарданар талаан, киһиэхэ барытыгар бэриллибэт. Мин ийэм дьон кыыһырсар, ыгыллар да түгэннэригэр көрүдьүөһү булан этэр идэлээҕэ. Быыппастан эрдэххинэ, тугу эрэ дьүһүннээн, ойуулаан күллэрэрэ элбэҕэ.

...Үлэттэн ыксаан аҕай кэлэн, чэйдээри кэтэһэбит. Чаанньык оргуйан биэрбэт. Ийэм, дьиэҕэ олорор киһи буруйданар, уонна газ оһоҕун аттыгар олорон эрэн этэр: "Оо, мин да тэһэ көрөн оргутаары өрө мыҥаан олордохпун,"— диир... Ийэм ити үтүө майгыта бырааппар бэриллибит. Кини эмиэ кэмигэр көрүдьүөһү этэрин сатыыр...

Дьээбэ тыл, көрүдьүөс тыл, ону өйдөөһүн уонна сыаналааһын олоххо сороҕор элбэҕи быһаарар дириҥ суолталана түһээччи. Көрү-күлүүнү өйдүүр, көрүдьүөс тыллаах киһи өлөн-охтон биэрбэт.

Норуокка баар тылга сыһыан, тылы баһылаабыкка ытыктабыл саха суруйааччытын ураты суолталыыр, киниттэн элбэҕи ирдиир, элбэҕи эрэйэр.

Саха литературатын төрдүгэр турбут улуу дьоммут күлүктэрэ да сүдү... Ол да иһин олус дарбааннаахтык суруйааччыбын дэнэртэн салла, кыбыста саныыбын. Арай, тыа сиригэр тиийэн ааҕааччылары кытта көрсүһүүлэргэ саарбахтааһына суох ити ааты-суолу миэхэ иҥэрбиттэрин өйдөөтөхпүнэ, ол саллар, кыбыстар санаабар киэн туттуу кыра кыыма холбоһор... Отчут-масчыт, үлэһит дьонум судургу сыанабылларыгар бүтэйдии итэҕэйэбин уонна хайа да наҕараадатааҕар үрдүктүк сыаналыыбын.

СУОЛБАР ТҮСПҮТ КҮЛҮКТЭР

Хоһоон суруйар дьоҕуру үөрэнэн, уһуйуллан ылар кыах суох. Ол эрээри бу дьоҕур кып-кыра да кыыма эн дууһаҕар, куккар-сүргэр баар буоллаҕына, онтон улахан иэйии төлөнө саҕан тахсыан сөп. Хоһоонньут буоларга, тылга сүгүрүйүүгэ мин санаабар удьуордааһын сүрүн оруоллаах. Сахалар удьуордааһыҥҥа улахан суолта биэрэллэр, ол оннулаах быһыылаах.

Мин ийэм уус тылын эйгэтигэр улааппытым, тулалыыры барытын кэтээн көрө, тэҥнии, ойуулуу үөрэммитим. Оҕо эрдэхпиттэн хайа эрэ көстүүнү, дьайыыны ойуулаан эппит бэргэн тыллар миигин долгутар, өйбөр-санаабар сөҥөр этилэр. Олоҥхоһут эһэбиттэн бэриллибит уран тылга тардыһыы, тыл күүһүгэр итэҕэл хааммар баара эбитэ дуу... Хоһоон суруйар баҕа санаа чуолкайдык оскуоланы бүтэрэрим саҕана биллибитэ. Нуучча тыла баһыйар эйгэтигэр улааппыт буоламмын, бастакы рифмалаабыт строкаларым нууччалыы этилэр. Ол саҕана хоһоон суруйарбыттан олус диэн кыбыстарым, кистиирим. Бэрт чугас дьүөгэлэрим эрэ билэллэрэ.

Бастакы иэйиилэр аата суох күлүктэрэ, туохтан эрэ туоххаһыйар, тугу эрэ ирдиир эдэр сүрэх тэбиитэ...

Поэзия мин олохпор олохтоохтук киирэн испитэ. Владимир Маяковскай балталаан эрэр курдук ритмнээх оскуолаҕа үөрэтиллэр хоһооннорун аһары көтөн, кини лирикатын аахпытым. Трибун, оратор тыйыс көрүҥэ хайдахтаах курдук уйан тапталы кистэнэрин сүрэхпинэн сэрэйбитим. Ол саҕана куораттааҕы оҕо библиотеката Күөх баһаар аттынааҕы эргэ таҥара дьиэтигэр баара. Иккис этээскэ тахсар синньигэс, туруору кирилиэс кыракый түннүктэрдээх ааҕар саалаҕа тириэрдэрэ. Манна мин саҥа тахсыбыт Есенин икки томнаах хоһооннорун кинигэтин аахпыппын өйдүүбүн...

Таптал кэлиэ өссө да ыраах этэ, ол эрээри ханна эрэ чугас, аттыбытынан ааһара, салгына биллэрэ. Туҥуй, эдэр сүрэхтэр кэлэн иһэр тапталы хоһоон строкаларыгар булаллара. Дьүөгэм Света биирдэ Сильва Капутикян кыра кинигэтин оскуолаҕа аҕалла. Ылан ааҕан истим, барыта мин саныырым, мин иэйэрим курдук...

Да, я сказала: "Уходи,"—

Но почему ты не остался?

Сказала я: "Прощай, не жди,"—

Но как же ты со мной расстался?

Моим словам наперекор

Глаза мне застилали слёзы.

Зачем доверился словам?

Зачем глазам не доверялся?

Санаа, иэйии сөп түбэһэрин таһынан, өссө бу хоһоон абылыыр, угуйар музыкалаах, ритмнээх, олус сөпкө этиллибит интонациялаах. Сильва Капутикян таптал туһунан хоһооннорун элбэҕи нойосуус билэр буолбуппут, ол саҕана ырыа сурунар уопсай тэтэрээттэрбитигэр устуһар этибит. Биһиги олох омуннаах иэйиилэрин, тапталы кэтэһэр дууһабытыгар кини хоһоонноро хаппыт буорга дохсун ардах түһэн иҥэрин кэриэтэ иҥпиттэрэ...

Снега от тоски в разлуке с тобой

Чернеют, застыв, и тают — приди!

Созвездья небес, на путь твой ночной

Глаза обратив, сгорают — приди!

Арахсыыттан хараара сахсайан ууллар халыҥ хаардар, тапталлааҕын суолун батыһа сууллар сулустар...

Билигин да мин Капутикян хоһооннорун бэйэбэр чугастык ылынабын уонна киниттэн иэйиини аһаҕастык, дьахтардыы уйаннык этэргэ үөрэнэргэ дылыбын. Кини поэзиятын талааннаах тылбаасчыттар нууччалыы саҥардаллара, киһи бэлиэтиирэ диэн, эмиэ дьахталлар, нуучча поэтессалара Мария Петровых, Елена Николаевская, Вероника Тушнова.

Вероника Тушнова мин сөбүлүүр поэттарым эрээттэригэр киирсэр. Кини хоһооннорун арыый хойутуу булан аахпытым. Бэйэтэ бэйэтигэр эрэ суруммуттуу, холкутук, итэҕэтиилээхтик киһи булан ааттыа да суох олус намчы иэйиилэрин, санааларын хоһооннорутар сатаан тиһэр дириҥ лирик поэт...

А знаешь все еще будет!

Южный ветер еще подует,

И весну еще наколдует,

И память перелистает

И встретиться нас заставит,

И еще меня на рассвете

Губы твои разбудят!

Бу икки поэтессалар литератураҕа сэрии кэннинээҕи сылларга киирбиттэрэ. Өр-өтөр буолбакка 1947 сыллаахха литератураны бэрээдэктиир Жданов дакылаата күөрэйэн тахсыбыта. Поэт-дьахталларга ыарахан соҕус кэмнэр бүрүүкээбиттэрэ. Индивидуализмы, бэйэмсийиини, санаа түһүүтүн, олохтон тэйиини көрдөөһүн саҕаламмыта, ол барыта "ахматовщина" диэн ааттаммыта. Капутикян уонна Тушнова поэтическай дьылҕаларыгар улахан оруолу Бүтүн Союзтааҕы эдэр суруйааччылар бастакы сүбэ мунньахтара ылбыта, иккиэннэрин айымньыларын Павел Антокольскай ырытан, хайҕаан, саба түһүүлэртэн дьулайбат буолалларыгар кыах биэрбитэ...

Хоһоон суруйарга быһаччы кими эрэ үтүктэр, ол поэт талбыт суолунан барар диэн суох. Поэзия — киэҥ эйгэ, биир поэты тутан таптыыр поэтым диэтэххэ, бука, бэйэҕин хааччахтыыр суолга киириэххин сөп. Хоһоонньут буоларга сананар киһи ааҕан, чинчийэн, сүүрээннэри нөҥүө ааһан, бэйэтин суолун- ииһин көрдөнөр, соҕотох бэйэтин ыллыгын булунар. Ол суолга, ол ыллыкка элбэх күлүк түһэр. Ой дуораанын курдук кэлэн баран, эн иэйиигинэн, дууһаҥ, өйүҥ сырдыгынан сууланан саҥа хоһоон, эн хоһоонуҥ үөскээн тахсыан эмиэ сөп. Сильва Капутикян, Вероника Тушнова күлүктэрэ мин ыллыкпар түспүттэрин мэлдьэһэр кыаҕым суох.

Александр Блок оскуола программатыгар "Двенадцать" поэмата киирбитэ үгүс дьону кини поэзиятыттан тэйиппитэ буолуо дии саныыбын. Дьиҥэ, бу философскай поэма улахан да киһи ылынарыгар ыарахаттардаах. Блок лириката, кини биирдиилээн хоһоонноро эдэр сүрэҕи долгуппат буолуохтарын сатаммат. Миэхэ кини "эпохата" саҕаламмыта. Блок хоһоонноругар романтиканы кытта тэҥҥэ олох кырдьыга хоһулаһар.

О доблестях, о подвигах, о славе

Я забывал на горестной земле,

Когда твое лицо в его простой оправе

Передо мной сияло на столе...

Но час настал. И ты ушла из дому.

Я бросил в ночь заветное кольцо,

Ты отдала свою судьбу другому

И я забыл прекрасное лицо...

... Санаа түстэҕинэ бүгүн даҕаны бу строкалары кытта тэҥҥэ Блок

"Сотри случайные черты,

И ты увидишь — мир прекрасен", — диэн ботугураатахпына эмиэ да чэпчииргэ дылыбын...

Сыыйа-баайа Анна Ахматова уонна Марина Цветаева кэмнэрэ кэлбитэ. 70-ус сылларга кинилэр кинигэлэрин булан ааҕар уустук соҕус этэ. Марина Цветаева кинигэтин биир дуу, икки дуу хонукка библиотекаттан уларсан баран, түүнү быһа сөбүлээбит хоһооннорбун устубуппун өйдүүбүн. Маҕаҥҥа сурунаал таһаарар кэммит этэ. Биир "издательбыт" — Люда балыыһаҕа сытара. Киниэхэ көрдөрө, кэпсии охсоорубун областной балыыһаҕа сүүрэн иһэн, Цветаева Наталья Гончарованы ойуулаабыт строкаларын уоһум иһигэр ботугуруурум:

Счастие или грусть

Ничего не знать наизусть,

В пышной тальме катать бобровой,

Сердце Пушкина теребить в руках,

И прослыть в веках —

Длиннобровой,

Ни к кому не суровой —

Гончаровой...

Марина Цветаева поэзията умайа турар уот курдук; дууһатын хамсааһына дохсун, омуннаах, олоҕу, тулатын көрүүтэ күүркэтиилээх... Кини курдук олоҕу таптыыр, олоххо үтүөнү өйдөөн көрөр киһи Елабуга муҥур муннугар муҥур уһугар тиийбитэ олус хомолтолоох... Хойутаан оҕоломмут уолун олус күүскэ таптыыра, кини олоҕор куттал суоһаабытыгар буруйданан итинник быһаарыммыта эбитэ дуу? Эмиграцияҕа наһаа да мааныга, далбарга буолбатар, син олордохторо. Кэргэнэ Сергей Эфрон Францияттан куотар кэриэтэ барбытын кэннэ, кини оҕолорун илдьэ батыһан Союзка кэлбитэ. 1941 сыллаахха кэргэнэ, кыыһа, НКВД хаайыыларыгар бааллара, тыыннаахтарын да, өлбүттэрин да кини билбэтэ... Собус-соҕотох хаалбыт 18-таах уола фроҥҥа барар буолбута. Поэзия уонна олох икки арда аттар атан, муҥур уһукка чугаһатан испитэ...

Ахматова маннык хоһоонноох:

Дай мне горькие годы недуга,

Задыханья, бессонницу, жар,

Отыми и ребенка, и друга

И таинственный песенный дар

Так молюсь за твоей литургией

После стольких томительных дней,

Чтобы туча над темной Россией

Стала облаком в славе лучей.

Бу "Молитва" диэн хоһоону Цветаева ааҕан баран олус сөхпүт уонна Анна Андреевнаттан ыйыппыт: "Эн билэҕин буолбаат, хоһооннор туолар идэлээхтэр. Куттаммаккын дуо?" Ону Ахматова саннын "ыгдах" эрэ гыммыт... Икки улуу дьахтар поэттар чахчы билэр этилэр — хоһооҥҥо суруллубут туоларын, кэлэрин, ситэрин...

Доҕорун 1921 сыллаахха былааһы утары саагабарга буруйдаан ытан өлөрбүттэрэ. Николай Гумилев үтүө аата 1991 сыллаахха эрэ тиллибитэ. Уолун, Лев Николаевич Гумилевы, икки төгүл төхтүрүйэн хаайбыттара. Иккис кэргэнэ Н.Н.Пунин эмиэ репрессияламмыта. Арай, Ахматова хоһоон суруйар дьоҕурун ким да кыайан былдьаабатаҕа. Ол былаас кыайбат дьыалата этэ...

Ахматова эмиграцияҕа баран хаалар кыахтааҕа, ыҥыраллара даҕаны. Кини чугас доҕотторо — Борис Анреп, Юрий Анненков, Саломея Андронникова ким Парижка, ким Лондоҥҥа олохсуйбуттара. Ахматова барбатаҕа. Кини "норуот өстөөҕүн" огдооботун уонна ийэтин дьылҕаларын талан ылбыта...

Кинини таптыыр художник Борис Анреп Англияҕа олорбута, биир биллэр-көстөр мозаиканан ойуулуур специалист этэ. 1998 сыллаахха мин Аиглияҕа тиийэ сылдьыбытым. Онно олорор суруйааччы табаарыстарым кэргэнниилэр Лидия Григорьева уонна Равиль Бухараев миэхэ литературнай Лондоны көрдөрөргө санаммыттара. Британскай национальнай галереяҕа киирэн, кирилиэһинэн тахсаат мин билэр профильбын көрбүтүм. "Анна Ахматованы сэрии демоныттан аанньаллар харыстыыллар" диэн ааттаах улахан өҥнөөх мозаика муостаҕа онгоһуллубут этэ. Бу Борис Анреп сэрии кэннэ оҥорбут үлэтэ эбит. Мин Лондонгнга сылдьыбыт кэммэр Ахматова хоһооннорун элбэхтик уоһум иһигэр хатылаабытым, Лидиялыын кэпсэтиибит киэбэ онно тиэрдэрэ... Оксфордскай университет профессорын аатын иҥэрбиттэригэр Ахматова Лондоҥҥа 1965 сыллаахха кэлэ сылдьыбыта. Ол сырыыны киниэхэ доҕоро Исайя Берлин тэрийбитэ. Кэлин кини суруйбут этэ: "Лондоҥҥа былыргы атастарбын көрүстүм уонна Британия халлаанын өссө төгүл көрдүм..."

Англия халлаана, дьэ, кырдьык, киһи умнубат, уларыйыгас, оргуйа турар күөс курдук будулуйан дьикти халлаан. Былыттар халлаан иэнин устун буолбакка халлаан диринг түгэҕэр усталлар, онно симэлийэллэр, биитэр өссө өрүкүйэн төннөн бэттэх түһэн кэлэллэр... Мин оҕо эрдээҥнги идэбинэн, дьүөгэм Светлана Егорова-Джонстон Лондонтан чугас Хошим диэн кыра куоракка баар дьиэтигэр ыалдьыттыырбар, садка тахсан анаан-минээн халлааны одуулаһарым... Онно баара былыт түргэн сырыыта, киһи фантазията кыайан сиппэт араас будулуйуу, көтүү, түһүү...

Анна Ахматова поэзията олох эдэр эрдэҕиттэн бүтэһик сылларыгар диэри биир тыынынан, сиппит- хоппут маастар илиитинэн суруллубукка дылы.

Так беспомощно грудь холодела,

Но шаги мои были легки,

Я на правую руку одела

Перчатку с левой руки, —

бу строкалар кэннилэригэр тимир курдук кытаанах, ытаһаламмыт "Реквием" строкалар син биир сэрэйиллэллэр... Ахматова бэчээттэнэрэ бобуллан, партия Киин Комитетын уурааҕынан дьарыллан, соҕотох оҕото икки төгүл хаайыллан, сыылкаҕа ыытыллан — биир дьахтарга тиксэр эрэйи билбит киһи. Кини уолун быыһаары Сталиҥҥа тиийэ суруктары суруйбута, бэл айар дьоҕурун тыынын хаайан туран былааһы арбыыр хоһоон циклын бэчээттэппитэ, хаайыыга уолугар ас-таҥас сыыһын тиэрдээри унньуктаах уһун, атаҕастабыллаах уочараттары кэрийбитэ — ол туһунан биһиги элбэҕи билбэппит. Уола ийэтин ситэри өйдөөбөт, тымныы соҕус сыһыаннааҕа. Ону баалыыр да сатаммат; тыйыс буоларга тыйыс дьылҕата үөрэттэҕэ... "Реквием" киэҥ ааҕааччыга хойут тахсыбыта. Этинэн-хаанынан, сүрэҕинэн-быарынан билбит иэдээнин туһунан Ахматова бэрт судургутук, ол эрээри кытаанахтык эппит:

Нет, не под чуждым небосводом,

Не под защитой чуждых крыл,

Я была со своим народом

Где мой народ, к несчастью, был...

"Үрүҥ көмүс үйэ поэзията" диэн өйдөбүл баар. Ол кэм бэрэстэбиитэллэрин айымньылара миэхэ чугастар. Мин өйбөр бэрт түргэнник "Дьэллик ыт" ("Бродячая собака") кафе хартыыната көстөр... Хатыҥыр, кыраһыабай, хара таҥастаах, саҥата суох, эдэр Анна Ахматова, сиртэн-буортан тэйбит курдук, дьону үрдүнэн көрө сылдьар “эпоха трагическай тенора" Александр Блок... Саҥа суоллары, поэзия саҥа формаларын көрдөөһүн омуннаах эйгэтэ уонна бииртэн биир ураты, дьикти, үрдүк тыыннаах хоһооннор.

Ол "үрүҥ көмүс үйэ" поэзиятыгар тардыһыым мин олохпор биирдэ илэ биллэн ааспыта... 1983 сыллаахха Саха сирин суруйааччыларын Союһа миигин ССРС Суруйааччыларын чилиэнэ буоларга мэктиэлээбитэ.. Мин үөрүүм үрдүк этэ. Ону баара Россия суруйааччыларын союһун секретариатыгар да тиийбэккэ, хамыыһыйаны ааспакка сотуллубутум. Ол сотуллуу биир төрүөтүнэн "Николай Гумилевы үтүктэн суруйар" диэн буолбут.

Софрон Петрович Данилов кэргэнэ Мария Егоровна соторутааҕыта миэхэ биир сурук черновигын аҕалан биэрдэ. Ол сурук суруллубутун мин билэрим, ис хоһоонун чопчу билбэт этим. Ол маннык эбит:

"В секретариат правления Союз писателей РСФСР

З.Х11.1983 г. г.Якутск

Уважаемые секретари, обращаюсь к Вам с просьбой разобраться в приемном деле молодой якутской поэтессы Натальи Харлампьевой и исправить допущенную в отношении ее явную несправедливость — отказ в приеме в члены СП.

Наталья Харлампьева — безо всякого сомнения талантливый поэт, она — одна из тех, кто определяет лицо современной молодой якутской поэзии. Правда, пишет мало, медленно, но хорошо...

Она — участница прошлого Всесоюзного совещания молодых писателей, где ее стихи получили высокую оценку и совещание рекомендовало издать их на русском языке. Издательство "Молодая гвардия" выпустило ее книгу в переводе и предисловии Якова Козловского.

Самое последнее стихотворение покойного Семена Данилова, оставшееся в черновике не отделанным, о ней, о Харлампьевой, об ее таланте, об ее будущем.

Приемная комиссия свой отказ мотивировала, между прочим, и тем, что у стихов Харлампьевой заметно влияние поэзии Н.Гумилева. Где она может читать Гумилева?

Прошу секретариат принять Н.И.Харлампьеву в члены СП СССР.

Секретарь правления СП РСФСР С.ДАНИАОВ."

Софрон Петрович соһуйбуттуу 'Где она может читать Гумилева?" диэн ыйыппыта оннулаах бөҕө буоллаҕа дии... Мин төһө да Анна Ахматова олоҕор, поэзиятыгар сыһыаннааҕы барытын эккирэтэ сылдьан аахпытым иһин, Николай Гумилёв хоһооннорун цитата эрэ быһыытынан ахтыыларга көрөн аһарбытым, онон үтүктэр да кыаҕым суоҕа. Николай Гумилёв хоһооннорун кинигэтэ 1988 сыллаахха Тбилисигэ "Мерани" издательствоҕа аан бастаан тахсыбыта. Ол кинигэни, дьэ кырдьык, хаҕыттан хаҕар диэри аахпытым, мин кутум-сүрүм туругар сөп түбэһиэҕи элбэҕи булбутум. Онон Союзка киирэрбин туорайдаспыт оппоненнарым сыыспатахха дылылар — Гумилёв поэзиятын романтичекай тыына, кини күннээҕи олохтон атыҥҥа, дьиктигэ, соһуччуга, омуннаахха тардыһара миэхэ чугас. Үөлээннээхтэрин ахтыыларыгар кини хорсун саллаат (икки Георгиевскай кириэһинэн наҕараадаламмыт), омун, харса суох санаалаах (Африкаҕа хахайдары бултаһар этэ), ол эрээри уйан сүрэхтээх, дьоһун дьаһаллаах киһи быһыытынан ойууланар.

Өссө төгүл хоһоон туоларын холобурунан Н.Гумилёв "Рабочий" диэн хоһоонун строкалара:

... Пуля, им отлитая, отыщет

Грудь мою, она пришла за мной.

Упаду, смертельно затоскую,

Прошлое увижу наяву.

Кровь ключем захлещет на сухую,

Пыльную и мятую траву...

1921 сыллаахха атырдьах ыйын 14 күнүгэр ити строкалар туолбуттара. Кырдьык да от хатан эрэр күһүөрү сайына этэ...

Суолбар түспүт нуучча поэзиятын "үрүҥ көмүс үйэтин" күлүгэ поэтика диэн ааттанар айар үлэм сүрүн систематын тутарбар көмөлөспүтэ быһыылааҕа. Ити литературоведтар килиэптэрэ...

... Быстах кэпсэтиигэ, биир саҕалаан эрэр поэт: "Иосиф Бродскайы ааҕан баран, мин хоһоон суруйарбын тохтоппутум" диэбитин өйдөтүстүбүт. Онно үөннээхтик быһыччы көрө-көрө ыйытааччы баар буолбута:

— Наталья Ивановна, а Вы читали Бродского? Он Вам не мешает?

"Бродскайы аахпытым, миэхэ мэһэйдээбэт, миэхэ ким да мэһэйдээбэт," — диэн хардааччы соҕустук онно эппиэттээбитим.

Дьиҥэ, миэхэ мэһэйдиир поэт баар. "Мэһэйдиир" буолуо дуо, саха литературатыгар киһи дууһатын хамсааһынын кимнээҕэр да чараастык, чопчутук көрдөрбүтүнэн куппун-сүрбүн баһыйар, тус бэйэтин олоҕун холобурунан күннээҕи астыныыны өлбөөдүтэр, бэйэҕэр, айымньыгар, олоххор үрдүк ирдэбили көрдөнөргө күһэйэр соҕотох Поэт баар. Ол — Алампа.

Ньургуһуннааҕар ньуолдьаҕай ньуурдаах,

Ньаалаҕайдааҕар намчы лабаалаах,

Сибэккитээҕэр тэтэркэй имнээх,

Күөх уу долгунун курдук

Күөгэлдьигэс бэйэлээх

Көмүс доҕорум.

Хардыылаабакка арахсан,

Уҥа түннүгүм аннынан

Уу курдук устан

Унаарыйан ааспыккын

Одуулаан турбутум,

Олус уйадыйбытым.

Онуоха эн,

Санаабын таппыт курдук,

Саҥата суох салаллан

Санныҥ үрдүнэн

Салаҥ сайаҕастык

Сандаарыччы көрбүккүн

Сааһым тухары

Саныы сылдьыам,

Өлүөрүм тухары

Өйдүү сылдьыам...

Бу хоһоону ырытар, комментарийдыыр наадата суох. Саха киһитин кутун-сүрүн саамай чараас кылын таарыйан ылар тыллар...