ТАПТАЛ СУОХ БЫҺААРЫЫТА... 5 часть

Мин ити сүбэни букатын ылымматаҕым. Олоҕум устатын тухары бэйэм иэйиибин, бэйэм тапталбын, бэйэм киэргэппит бухатыырым уобараһын бүөбэйдээн таҕыстым, бэйэм үөрүүбүн, хомолтобун наардаатым, сааһылаатым, хоһооннорбор куттум.

Дьахтар дьоло... Баҕар, мин сыыспытым буолаарай? Дьол киэбэ, дьол ньэмиэтэ суох ээ. Хас биирдии киһи бэйэтэ уйарынан, бэйэтин кыаҕынан дьоллонор. Мин көһүүммүттэн, бытааммыттан, барыта тылынан этиллэрин кэтэһэ сылдьан аналлаахпын сүтэрбиппэр бэйэбин эрэ буруйданар кыахтаахпын. Буруйданан да диэн, барыта үөһэттэн ананан турдаҕа...

Ол эрээри кыргыттарга эдэрбэр истибэтэх сүбэбин хатылыахпын баҕарабын. Кыыс оҕо таптала дьахтар дьолун сиэтэн иһэр. Хайдах таптал ханнык дьолу аҕаларын бүгүн мин билэбин. Аналлааҕым диэбит уолуҥ эйигин таптыырын-таптаабатын билэ, өйдүү сатаа. Ол эрэ кэннэ киниэхэ бэйэҥ тапталгын, бэриниигин, олоххун салай!

Сүбэм таах хааларын бүтэйдии сэрэйдэрбин даҕаны...

Соторутааҕыта сыбаайбаҕа сырыттым. Хатыҥыр, сырдык сирэйдээх ис киирбэх кыыс биир уоллуун (эдэрдэр табаарыстара быһыылаах) утары соҕус олордулар. Кыыс сотору-сотору сандаарыйбыт хараҕынан уолун одуулаһар, кини хас хамсаныытын, тылын сэргэхтик ылынар. Таптыыра көстөрүн ааһан, тыга, сандаарыйа, тулатын сырдата сылдьар. Уолбут “саҥа саха" буола сатааччылартан быһыылаах, сотовай телефоннаах, онтукатынан манна сыбаайбаҕа атын остуолга олорор табаарыһыгар эрийэр, күлэн лүһүгүрэтэр. Кини халыҥ, хараҥа өҥнөөх пуловердаах, маанымсыйбатах, аһыыра-сиирэ да кимиритэн түһэн сүөргү соҕус. Ол быыһыгар кыыс аһаҕас көхсүгэр илиитин ууран ылар... Халы-мааргы да буолбатар, аат харата сыһыан өтө көстөр...

Таптал суоллара ханна тиэрдэллэрин ким этэн биэриэй, ол суолларга туох сүтүктэр, туох соһуччу үөрүүлэр баар буолалларын ким сэрэйиэй?

ИЙЭ ДЭНЭР ҮРДҮК ААТ

Кыыс оҕо айылҕаттан анала — ийэ буолуу, оҕо төрөтүү. Бу аналтан оҥостон туран аккаастаммыт дьахтары орто дойдуга мин көрсө иликпин. Табыллыбатах, кэргэн тахсыбатах, аҥардас ийэ буолартан туттуммут дьахталлар бааллар. Кинилэр кэмнэрэ ааспытын, эрдэ атыннык дьаһамматахтарын истэригэр кистээн кэмсинэ сылдьаахтыыллара буолуо... Үгүстэрэ дьахтар айылҕаттан көрөр-харайар, араҥаччылыыр аналын толорон аймахтарын, бырааттарын- балтыларын дьаһайсан, көмөлөһөн, кимнээҕэр элбэх ыччаттаах, иннилэригэр-кэннилэригэр сүүрэр-көтөр оҕолордоох буола кырдьаллар. Кинилэр "мин оҕом", "миэннэрэ" диэн ол ыччаттарын кэпсээтэхтэринэ, хайа муус сүрэхтээх киһи утары көрөн туран сымыйаргыай, үгэргии ылыныай?

Айыыһыт барахсан кыыс оҕо ситэн-тупсан төрүүр- ууһуур кэмэ кэллэ диэтэҕинэ, аналлааҕын таба тайанна диэн көрдөҕүнэ инчэҕэй эттээҕи, тэбэр сүрэхтээҕи тулуппата турдаҕа. Айыыһыт имнэммит кэмигэр хайа да бэйэлээх бобуу-хаайыы, сиэр-майгы кытаанах ыйыыта тэйэн, туораан биэрэр... Үөһэттэн кэлэр аналллах кыра киһи кута-сүрэ билиннэҕинэ Айыыһыт имнэммитинэн, ыҥырбытынан барбытыҥ, кэлбитиҥ эрэ баар буолар. Бу дьон ыччаттаннахтарына сатаныыһы диэн үөһээҥҥилэр быһаардахтарына, паспорга бэчээт баара-суоҕа, инники олох бииргэ буолара, эбэтэр тус-туспа хайыһара букатын туох да суолтата суох буола түһэр... Оҕоҕо ымсыырбыт дьахтар сүрэҕэ-быара куурбутун, кута-сүрэ туоххаһыйбытын, кини Айыыһыты көрдөһөр-ааттаһар тылын-өһүн өссө ким да уустаан-ураннаан суруйа илик.

1987 сыл сааскытыгар республиканскай балыыһа гинекологияҕа отделениетыгар сыппытым. Палатаҕа элбэхпит. Ыарахан дьахталлар сиэрдэринэн бары бэйэбитин эрэ кэтэнэбит.

Ол да буоллар ким туох кыһалҕалааҕын билэбит. Хатыҥыр, хачаайы Үөһээ Бүлүү кыыһын сотору-сотору ординаторскайга ыҥыраллар, кини онтон ытаан кэлэр, өр баҕайы саҥата суох сытар. Рита сүрэҕэр кардиостимулятордаах, оҕолонорун букатын бобор эбиттэр. Кистээн илдьэ сылдьыбыт, хайы-үйэ биэс ыйа буолбут. Ону быраастар суох гынарга тылларыгар киллэрэ сатыыллар. Аны кэргэнин ыҥыттаран ыллылар. "Эн оҕото да, кэргэнэ да суох хаалыаххын баҕарбат буоллаххына, кэргэҥҥин тылгар киллэр,"— диэбиттэр. Кыһыл оҕону роддомтан булан биэриэхпит диэн эрэннэрбиттэр... Рита буолуммат.

Ити үлүгэрдээх драманы көрө сылдьан, биһиги бэйэбит да кэбирээтибит. "Оҕом хамсыыр, ону хайыахпыный," — диэн Рита эппитин өйдөөтөхпүнэ, тугу да сүбэлиэхпин билбэппин. Хаһан эрэ сүрэҕин операциялаабыт Новосибирскайдааҕы профессоры Рита көрдүүр, кини көмөлөһүөр олус итэҕэйэр. ...Кэлин, 12 сыл буолан баран барыта этэҥҥэ түмүктэнэн, Риталаах Валера уолланан дьоллоохтук олороллорун билбитим. Ол профессор Москватааҕы клиникаҕа кэпсэтэн, Рита онно оҕоломмут.

Айыыһыт хотун биэрэрин ыллаҕына, син биир биэрэр! Ууһуур-тэнийэр, дьон-сэргэ төрдө, ууһа буолар баҕалааҕы, сылаас илиитин иһигэр илдьэ сылдьар...

Оҕо үөскүүр, оҕо кута түстэнэр түгэнэ таҕылы тарҕатар "кирдээх” дьайыыга эрэ сыһыары тутуллар. Дьиҥэ, кыыс-дьахтар төрүөхтээх оҕотун кутун иҥэринэр түгэнэ олоххо баар биир саамай үрдүк, ыраас, сырдык түгэн. Ыарахан дьахтар ис-иһиттэн сырдаабыт сирэйин, дьон төбөлөрүн үрдүнэн, киниэхэ эрэ көстөр сырдык саҕахтары саҥата суох одуулаһарын бэлиэтии көрбүт киһи син баар ини...

Миэхэ да сити дьолу түстүүр түгэн тиийэн кэлбитэ.

Мин кэргэнэ суох оҕолонорго быһаарыныыбын олохпор ылыммыт быһаарыныыларбыттан биир саамай сөптөөхтөрө уонна уустуктара этэ диэн сыаналыыбын... Аҥардас сылдьан оҕоломмут дьахталлар "бэйэбэр төрөөтүм" диэччилэр. Суох, мин бэйэбэр да, Киниэхэ да бэлэх оҥорботоҕум. Мин бу орто дойдута кэлиэхтээх киһини аҕалар соруктааҕым. Кини кэлиэхтээҕин Айыыһыт имнэниитэ быһаарбыта...

1987 сыллаах Дьокуускай эргэ роддомун усулуобуйата чахчы иэдээҥҥэ киирэн тахсыыга маарынныыра. Хайдах эмэ туох да сүтүгэ суох бу уораҕайтан арахсыбыт киһи диэн баҕа санаа эрэ баара. Эмчиттэр ол усулуобуйаҕа төһө кыалларынан көмөлөһө сатыыллара эрээри, син биир барыта татым, сатархай, нэһиилэ силбэһэн турар аппаратура, сыбаҕа хоҥнубут истиэнэ, итии уута суох душ...

...Сарсыарда үс-түөрт икки ардыгар быыһаммытым. Борук-сорук быыһынан ыам ыйын чаҕылхай сарсыардата саҥа саҕаланан эрэрэ. Мин палатаҕа кытыы ороҥҥо утуйар-утуйбат икки ардынан, оҕом, кыысчааным туһунан саныы сыппытым. Онно, харахпын саппыт кэммэр, ким эрэ бэрт намыын куолаһа "Барыта этэҥҥэ, этэҥҥэ" диэн ботугураабыта, сылаас салгын биллибитэ... Харахпын аһа охсуохпун, халтаһам ыбыс-ыарахан этэ... Үрүҥ эҥэри эрэ көрөн хаалбытым. Ол түүл эбитэ дуу, илэ көрбүтүм дуу — билбэтим. Ити туһунан хоһоонноохпун. Ону оҕом истэн баран, "мин төрөөбүппэр фея кэлэ сылдьыбыт эбит дии" диэбитэ...

Былыргы сахалар "төрөөбүт дьахтар түөрт уон хонук иин кытыытынан хаамар" дэһэллэрэ. Кырдьыга да, оҕолонор манан дьыала буолбатах. Онон бу абытайга бииргэ түбэһэ сылдьыбыт дьахталларыҥ олус чугас дьон буола түһэллэр. Тэҥҥэ оҕоломмут нууччам дьахтара Людмила Усуйаанаҕа олороро. Сайын аайы дойдутугар Красноярскайга баран кэлэрэ. Аара, биир-икки хонон ааһара. Биир хостоох дьиэҕэ, кыараҕас да буоллар, үөрэ-көтө көрсөн, кэпсэтиһэн, атаарарым. Биирдэ оннук иккилэрин эрэ ааспыт оҕолору көтөхпүтүнэн чэй иһэ олордохпуна суруйааччы табаарыһым туох эрэ наадаҕа киирэн таҕыста.

— Оок-сиэ! Бу үлүгэр кыараҕаска хоноһолоох... Эчи кыһалҕатын,— диэн сиилээн дуу, сөҕөн дуу тыл ыһыгынна.

— Эр дьон армияҕа бииргэ сылдьыбыт киһилэрин хайдах көрсөллөрүй? Оннооҕор өссө сибэтиэй — бииргэ оҕоломмуппут ээ, — диэбиппэр доҕорум саҥата суох төбөтүн быһа илгистибитэ уонна тахсан барбыта...

Оҕоломмут дьахтар олоҕу көрүүтэ тосту уларыйар. Кини бэйэтэ саҥаттан төрөөбүт курдук буолар. Туох баар урукку сыаннастарыҥ атын өрүттэринэн көстөллөр, дьоҥҥо сыһыаныҥ эмиэ уларыйар. Мин, сааспын сиппит дьахтар, соҕотоҕун оҕолонор тутун- хайдаҕын билэ-билэ да дьаһаммыт буолларбын, ыарахаттары көрсүбүтүм. Көрсөбүн даҕаны... Киһи олоҕо барыта эриэ-дэхси барбат, ол да иһин "олоҕу олорор- хонууну туоруур буолбатах" диэн эрдэхтэрэ. Миигин сиилиир, кэннибиттэн саҥарар дьон баарын билэбин уонна онно холкутук сыһыаннаһабын. Ол хатыылаах тыллары, холуннарыылаах этиилэри ийэ дэнэр туһугар тулуйан кэллим уонна тулуйарга да бэлэммин.

... Аан ийэ дойдум хабыллар хаба ортотугар, сулустаах хараҥа халлаан анныгар мин собус-соҕотоҕун оҕобун көтөҕөн баран турар курдук түгэннэрим да бааллара. Ол тулалыыр хараҥа тугу бэлэмниирэ биллибэтэ, үтүө, сырдык санаа симэлийэн, сүтэн хаалбыт курдуктара. Бу орто дойдуга оҥостон туран кэлбит кыра киһи туһугар эппиэттээх соҕотох бэйэм эрэ, мин эрэ баарым. Бука, ити иэйии ийэ, төрөппүт эппиэтинэһэ дэнэрэ буолуо. Көтөҕөн турар кыһыл оҕоҕор эппиэтинэстээҕэр улахан оҕо туһугар сүрэх ыалдьара, дууһа долгуйара өссө сытыы, өссө кытаанах буолуох курдук.

Мин оҕолонорбор ийэм сааһа 77 этэ. Сааһырбыт киһи буоллаҕа, бытааран, ыарытыйан сылдьара. Ыарахан сылдьар кэммэр сөбүлээбэтэҕин дуу, сөбүлээбэтин дуу биллэрбэккэ, баары баарынан ылынан холкутук сыһыаннаспыта, биир кытаанах тылы ыһыктыбатаҕа. Надябын көрөөт, тутатына ылынан, хайа да сиэнинээҕэр ордук манньыйан, мэлдьи кини интэриэһин көмүскэһэр буолбута. Сорохтор күнүүлэһэн да ылаллара. Кып-кыра уонна кырдьаҕас киһи бэйэ-бэйэлэрин кытта бэркэ тапсан, өйдөһөн, дьиэ иһинээҕи түбүктэрин, кыһалҕаларын сүбэнэн быһаарсар буолбуттара. Эбэтэ Надяҕа кумааҕыттан, хортуонтан сахалыы ынахтары, аты кырыйан биэрэрэ, ону биирдэрэ олус астынара. Аны туруорсан ынахтарга ааҕа ньирэй кырыйтаран ылара...

Оҕо уонна эбээ икки ардыгар ийэтин кытта ситимиттэн атын, ордук чараас, уйан уонна дириҥ өйдөһүү баар буолар эбит. Ол ситим, ол өйдөһүү оҕоҕо олус наада — кини бэйэтин тирэхтээх, дурдалаах-хаххалаах сананарыгар кыах биэрэр. Эбээ эйэҕэс эйгэтэ диэн ураты эйгэ буоллаҕа. Кырдьаҕас киһиэхэ кыра оҕо, сиэнэ — кини олоҕо үйэлэргэ салҕанарын бэлиэтэ, бэйэтин хаана, кутун сорҕото... Ийэм этэр буолара: “Оҕобун аһынан, оҕобор аралдьыйан сааһым уһаата" диэн. Оннук да эбитэ буолуо...

Ийэм "оҕо тыына — тааска" диир идэлээҕэ. Бука, улахан дьон буолан баран хомотор, бэйэбит кыһалҕабытыгар үлүһүйэн аанньа кэпсэппэккэ кэлэн- баран хааллахпытына этэн эрдэҕэ буолуо... Омос өйдөөтөххө олус тыйыс, кытаанах этии: "Оҕо тыына

тааска"! Дьиҥэ, айылҕа сокуона эбитэ дуу? Ити этиигэ судургута суох философскай өйдөбүл баар. Оҕо — туспа киһи, туспа личность, эн бас билииҥ буолбатах. Бэйэтэ санаалаах, өйдөөх, атын сыаннастардаах атын кэм киһитэ, ол да иһин кини тыына — тааска... Ол аата, тас эйгэҕэ, олоххо!

Ийэ тапталын иҥэриммэтэх, кини маанытыгар-далбарыгар сылдьыбатах дьоннору мин олоххо көрсүтэлиибин. Кинилэр ис-иһиттэн кытаанах, тыйыс майгылаах буолаллар, ону ааһан дьахтар аймаҕы аанньа ахтыбат, сэниир, атаҕастыыр ис тутуллаахха дылылар уонна атыттардааҕар хайҕалга, үтүө тылга оҕолуу наадыйаллар. Бу орто дойдуга ийэ таптала татымыттан туох баар куһаҕан төрүөттэнэр дуу, хайдаҕый?

Оҕону иитии — уустук үлэ. Ол эрээри, хайа баҕарар төрөппүт этиэҕэ, оҕону тылгынан ииппэккин, тус бэйэҥ холобургунан эрэ иитэҕин. Кырдьыксыта суох буолууну, ээл-дээл сыһыаны оҕо кыраҕы хараҕа көрөр. Судургу холобур. Мин дьиэ үлэтиттэн саамай сөбүлээбэтим иһит сууйуута. Хороччу улаатан эрэр кыыспын иһит сууйарыттан сүрэҕэлдьиирин мөҕөбүн, кыыһырабын. Ону биир дьүөгэм өйдөөн көрөн эттэ: "Эн иһит сууйаргын сөбүлээбэккин буолбат дуо? Кыра эрдэҕиттэн хайдах курдук эн абааһы көрө-көрө иһити сууйаргын көрдөҕө дии... Уонна тугу ирдиигин?” Мин айахха бэрдэрдим, кырдьыга да оннук... Ити иһит сууйуутуттан саҕалаан барытын — дьоҥҥо сыһыаны, үлэҕэ сыһыаны, дьиэни-уоту дьаһайыыны — оҕо ийэтиттэн, төрөппүттэриттэн иҥэринэр. Хайа да иитэр- үөрэтэр бэсиэдэ ону булгуруппат.

Төрөппүт киһи кини оҕото бу олоххо бэлэмнээх, үөрэхтээх, обществоҕа миэстэтин булунар кыахтаах буоларыгар баҕарар. Сорохтор оҕолорун олоҕун оҥорон биэрэр, үөрэх аанын тэбэн аһар, бэлэмтэн бэлэмҥэ аһаран иһэр санаалаахтар. Олох саҕаланыытыгар тирэхтээх, өйөбүллээх буолар туох куһаҕана кэлиэй! Ол эрээри олус бэлэмҥэ үөрэммит оҕо, кэлин төһө иэһин төлүүргэ бэлэм буолуой? Кыһалҕаны билбит, үлэни үлэлээбит киһи сиэр-майгы да өттүнэн үтүө санаалаах буолар... Ол да иһин өс хоһооно күн бүгүнүгэр диэри кырдьыгы этэ турдаҕа: "Баай оҕото бардам, тот оҕото тордуос" диэн.

Биһиги оҕолорбут XXI үйэ дьоно буоллахтара. Кинилэр билигин да биһигиннээҕэр атыттар. Саҥа технологиялары, коммуникациялары кинилэр күннээҕи судургу эйгэ быһыытынан ылыналлар, хас да омук тылын билии эмиэ сонун буолбатах. Кылаас чаастарыгар сайыҥҥы сынньалаҥҥа ким ханнык омук дойдутугар сылдьыбытын кэпсииллэр, хаартыска эрэ буолбатах, киинэлэри көрдөрөллөр. Биһиги көлүөнэҕэ Москваҕа, Ленинградка, Артекка тиийии муҥур дьол эбит буоллаҕына, бүгүҥҥү 14-15 саастаахтар Англияҕа тылы үөрэтэ, Францияҕа Диснейлеҥҥэ сылдьаары, Турцияҕа, Кипргэ сөтүөлээри барар ыралаахтар. Аан Дойду таһымыгар сөп түбэһэр үөрэхтээх эдэр дьон республикаларын сайыннарары ыралыыр буола улааталларыгар баҕа улахан...

Оттон киһи Киһи буоларыгар, үтүө санаалаах, аһыныгас, көнө сүнньүлээх киһи дэтэригэр сүрүн оруол ийэҕэ бэриллэр. Хаҕыс, тымныы эйгэҕэ, кытаанах ирдэбиллээх ийэҕэ улааппыт оҕо хаҕыс, тымныы эйгэни бэйэтин тула айар, кытаанах, тыйыс ирдэбилин ыһыктыбат киһи буола улаатар. Ол оннук киһиэхэ бэйэтигэр да олох күөх хонууга халаачыгы тамната оонньотооччута суох.

Ийэ дэнэр үрдүк ааты оҕону төрөтөөт да иҥэриммэккин. Күн аайы, чаас аайы, олоҕуҥ устатын тухары ити үрдүк ааты дакаастаһар наада курдук. Дьахтарга итинтэн ордук умсугутуулаах, дьоһун уонна дуоһуйууну биэрэр үлэ суохха дылы...

ЛЭҺИТ ДЬАХТАР САНААТА

Мин бэйэбин үлэһит дьахталларга киллэринэрбин баалыыр киһи суох ини диэн эрэнэбин. Үлэһит быһыытынан биографиям оскуоланы бүтэриэхпиттэн саҕаламмыта. Совхоз хара үлэтин да амсайбытым, аэропортка үлэлээбитим, хаһыат редакциятын үлэтин корректураттан саҕалаан билэбин. Үксэ эр дьон да коллективыгар, сороҕор дьахталлары эрэ кытта да үлэлээн кэллим. Комсомол, партия тэрийэр үлэлэрин ааспытым. Ол кэм ирдэбилинэн сылдьыбытым, албын-көлдьүн санаа суоҕа. Үгүс үтүө доҕотторум комсомол саҕана булбут аргыстарым. Ханна да үлэлээтэрбин мөлтөх үлэһит аатын ылбатахпын чахчы билэбин уонна онон киэн туттабын. Үлэҕэ сыһыан оҕо саастан төрүөт ылар. Төрөппүт оҕону үлэҕэ сыһыарарыттан элбэх тутулуктаах.

...Мин быраатым төрөөбүтүн кэннэ, үлэм — кинини көрсүү, ийэбэр көмөлөһүү этэ. Кырдьыгын эттэххэ, онтон олус сүрэҕэлдьиирим... Оҕолор оскуола олбуоругар мустан, кэлэн-баран, оонньоон аҕай эрдэхтэрэ, мин буоллаҕына... Үрдүнэн-аннынан, иһинэн- таһынан бары этиллибити толорорум.

Ол саҕана саахар улахан баҕайы араҕастынгы куһуоктарынан атыыланара. Саахар иһитигэр анал чыскынан аҕам көйөн уурбут буолара. Мин онтон төһөнү баҕарар сиирим. Арай биирдэ, аһыы олордохпутуна, аҕам эттэ:

— Натааһа, эн ийэҕэр көмөлөспөккүн, сүрэҕэлдьиигин. Мантан антах саахар нуормаланар. Хайдах үлэлиигин да, соччону ылаҕын. Бүгүҥҥү нуормаҥ бу,— диэтэ уонна икки мин тыныраҕым саҕа саахары биэрдэ.

Мин мөккүспэтим. Ол саахардарым айахпар биирдэ ууллан хааллылар. Икки-хас хонук тулуктастым. Онтон ийэм аһынан аҕам суоҕар обургу соҕус саахары ылан биэрдэ. Мин кирэрин кирдим гынан баран, хайдах эрэ саахарым амтана суох курдук... Үлэлээн ылбатаҕыҥ, кистээн тиксибитиҥ мэлдьи ити курдук баарын баар эрээри амтана суох буола туруоҕун мин ол саҕана өйдөөбөтөҕүм. Босхо тиксибит астыга суоҕун онно бастаан амсайбыт эбиппин. Ити өйдөбүлтэн мин үлэҕэ сыһыаным үөскээбитэ...

Аныгы дьахтар оҕо көрүүтүнэн, дьиэни-уоту эрэ бэрийиинэн дуоһуйар кыаҕа суох. Үлэҕэ ыксыыр, үлэҕэ ситиһиилэнэргэ баҕалаах дьахтары мин өйдүүбүн. Төһө да дьахтар сыала — ийэ буолуу диэбиппит иһин, саҥа үйэ саҕаланар кэмигэр дьахтар икки кынаттаах буолуон баҕарар — дьоллоох дьиэ кэргэн уонна астыннарар, саҥа саҕахтары аһар, туһалааҕын күн аайы итэҕэтэр үлэ.

Дьахтар балаһыанньатынан көрөн государствоҕа демократия таһымын сыаналыыллар. Дьахталлар үөрэхтэрин таһыма, төрүүр-үөскүүр усулуобуйалара, былаас структуратыгар төһө өтөн киирбиттэрэ — бу барыта улахан суолталаах көрдөрүүлэр. Урукку партия бырыһыаннаан, ааҕан-суоттаан эппиэттээх дуоһунастарга туруортаабыт дьахталларынааҕар быдан аҕыйах дьахтар билигин улуустарга, республика таһымыгар салайар үлэҕэ бааллар. Кадрдары аттаран туруорууга дьыаланы, үлэни билэр дьахтардааҕар көтүмэх эр киһини ордороллорун мин эрэ бэлиэтии көрбөтүм буолуо. Ону ааһан "саха дьахтара олус үөрэхтэннэ" диэн ааттаан аны үрдүк үөрэххэ кыргыттары бырыһыаннаан ылар туһунан кэпсэтиилэр бараллар. Кыргыттар үрдүк үөрэххэ киириилэрин хааччахтааһын саха омугун кэскилин түстүө дии санаабаппын. Уолаттар, эр дьон өрө тардынар кэмнэрэ кэллэ — ол туспа кэпсэтии.

Дьахтары дискриминациялааһын күн аайы бара турар. Биллэн турар, ол былыргы кэм киэбинэн барбат. Аныгылыы дьахтары сэниир, атаҕастыыр, тэҥ быраабы биэрбэт буолуу ньымата элбэх. Ол сокуоҥҥа, бирикээскэ да киирбэтэр, эр дьон, ол аата общество өйүгэр-санаатыгар баар.Тылынан-өһүнэн, соҕотох кыра суффиксы да сыһыаран туран дьахтары сэниири, аанньа ахтыбаты биллэриэххэ син. Научнайдык эттэххэ — вербальнай дискриминация.

... Биир идэлээҕим, аҕа саастаах киһи, оҥостон туран миигинниин иирсэр суолга туруммут кэмэ баара. Онно уоскуттаҕым буолан биир эмиэ саастаах үөрэхтээх киһи эппитэ:

— Этэбин ээ киниэхэ — аҥардас дьахтары кытта аахсыма диэн.

Була сатаан баайсыма, эр киһилии дьаһан диэн буолбатах, аҥардас дьахтары кытта аахсыма диэн! Мин онно да, бүгүн да ситинник көмүскэлгэ наадыйбаппын. Ити дискриминация биир көрүҥэ. Хас биирдии дьахтарга ити курдук көмүскээбитэ буола сылдьан дьахтарын эрэ иһин аанньа ахтыбаттык, сэнэбиллээхтик этиллибит түбэлтэтэ, бука, баара буолуо.

"Мин дьахтарбынан эрэ политикаҕа тахсыахпын баҕарбатаҕым. Ол иһин дьахталлар түмсүүлэрин дьалты хаамабын. Мин бэйэм личность быһыытынан, бэйэм бэйэбинэн тахсыахпын, дьону итэҕэтиэхпин баҕарабын,"— диэн Ирина Хакамада эппитин мин бэйэбэр олус чугастык ылынабын...

XX үйэ түмүктэннэ.. Аан дойду үрдүнэн дьахтар эр киһини кытта тэҥ бырааптаах буолар суолугар киирдэ, ону ааһан феминизм идеялара үгүс элбэх дьахталлары түмэр буоллулар. Сүүрбэһис үйэ биир ситиһиитинэн эр киһи күлүгэр сөрөммөккө эрэ государство салалтатыгар, улахан политикаҕа тус бэйэлэрэ личность быһыытынан киириилэрэ буолла. "Тимир леди" аатын ылбыт Великобритания премьер- министрэ Маргарет Тэтчер, аан дойду барыта сүгүрүйэр Индия баһылыга Индира Ганди, мусульманскай Пакистаҥҥа икки төгүл төхтүрүйэн премьер-министр дуоһунаһыгар олорбут Беназир Бхутто, Турция премьер-министринэн үлэлээбит Тансу Чиллер — өссө да элбэх ааты ааттыахха сөп.

Финляндия президенинэн Тарья Халонен, Латвия президенинэн Вике Фрайберге талыллыбыттара.

Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин киһи быраабыгар верховнай комиссарынан Мэри Робинсон талыллан үлэлии сылдьар.

Чугас эргин көрдөххө, бүтүн Россияҕа соҕотох дьахтар губернатор Корякскай автономнай уокурукка эрэ баар. Валентина Броневич омугунан ительменка. Киргизия тас сибээстэһиилэргэ министрэ Роза Отунбаева бу иннинэ Вашингтоҥҥа посол быһыытынан үлэлээн кэлбитэ. Биллэн турар, бу дьахталлары иитэн-үөрэтэн, араҥаччылаан, хас хардыыларын көрөн-истэн үүннэрэн таһаардахтара. Төһө да киһи баардааҕын иһин, государство дьахтары салалтаҕа таһаарарга туһуламмыт политиката суох буоллаҕына, дьахтар, кыыс өтөн тахсара уустук. Россия бастакы президенэ Б.Н.Ельцин тылын-өһүн дьахталлар наардаан саҥардаллара; кини спичрайтердарынан Виктория Митина, Людмила Пихоя уонна Джохан Поллыева этилэр. Ельцин кэннигэр кыыһын Татьяна Дьяченко күлүгэ көстөрө мэлдьэх буолбатах.

Мин санаам XX үйэҕэ саха дьахтарын дьылҕата хайдах салаллыбытыгар иэҕэр...

Саха дьахтара революция да иннинэ эр киһиттэн улаханнык баттаммакка олорбута. Кини Орто Азия омуктарыгар курдук сирэйин саптан күлүк курдук сылдьарга күһэллибэтэҕэ. Туох баар дьиэ-уот, сүөһү- ас, оҕо иитиитин курдук тыын боппуруостарга бэйэтин санаатын этэр кыахтааҕа. Эр киһитээҕэр мындыр өйдөөх, ылыннарыылаах тыллаах хотун дьахталлар ааттарын норуот кэпсээннэрэ бүгүн да ааттыыллар. Манчаары курдук көнгүл, хаҥыл киһи Бэрт Маарыйаттан сүбэ көрдөһүүтүн да өйдөөн көрүөҕүҥ! Биһиги айылҕабыт, олохпут тутула үйэттэн үйэҕэ дьахтар уонна эр киһи тэҥ өйдөөх-санаалаах, биир турунуулаах буолалларын эрэйэрэ.

Сэбиэскэй былаас саха дьахтарыгар үөрэххэ суолу аспыта. Отутус сылларга ыал ийэлэрэ ыарахан үлэ кэннэ "ликбезтарга" мустан ааҕарга, суруйарга үөрэммиттэрэ. Хара үлэҕэ үөрэммит көнтөрүктүҥү тарбахтарыгар харандааһы аан бастаан ылбыттара. Эдэр кыргыттар да бэрт элбэх кыһалҕанан киһи-хара буоланнар, республикаларын салайар үлэҕэ тахсыбыттара.Софья Петровна Сидорова, Мария Дмитриевна Нартахова олохторо, дьылҕалара ону туоһулуур.

Аҕа дойду сэриитин кэмигэр үлэ саамай ыараханыттан саха дьахталлара чаҕыйбатахтара, от оттоон, сир хорутан, тоҥ уута балыктаан, мас кэрдэн Кыайыы күнүн көрсүбүттэрэ. Уот сэрии хонуутугар да тиийбиттэр, саха дьахтарын аатын түһэн биэрбэтэхтэрэ. Сорохторо Берлиҥҥэ рейхстаг истиэнэтигэр ааттарын суруйбуттара. Концлагерь эрэйин этинэн-хаанынан билбит летчица Вера Кирилловна Захарова, ол аньыытыгар олоҕун тухары былаас туора тутуутугар сылдьыбыта...

Норуоттарын аатын аар-саарга аатырдыбыт сахам дьоһун мааны далбар хотуттара! Ырыаһыттар, үҥкүүһүттэр, художниктар, суруйааччылар, ученайдар — дьахтар кыайбатаҕа суохха да дылы.

Арай былаас структуратыгар киириигэ киэн тутта ааттыыр дьахтар аата кэнники кэмҥэ аҕыйаан эрэр.

Александра Яковлевна Овчинникова курдук дьоһун, мааны, дьоҥҥо-сэргэҕэ үрдүк ытыктабылы ылбыт, киһи киэн тутта ааттыыр дьаһаллаах дьахтара сахаларга кэлин үөскүү илик. Кини өйө-санаата, ылыннарыылаах тыла-өһө, кыраһыабайа, тутта-хапта сылдьара хас да көлүөнэ саха дьонугар чахчы киэн туттуу төрүөтэ этэ.

Александра Яковлевна 80 сааһын туолбут үбүлүөйүн санаан кэлэбин. Сибэкки дьөрбөтүн туппут министрдар, тэрилтэ салайааччылара, демократтар, коммунистар, онтон да атыттар бары бииргэ, тэҥҥэ кинини эҕэрдэлээри турбуттара. Бу сандаарыйбыт сирэйдээх аҕамсыйбыт дьахтар иннигэр кинилэр бары тэҥ, оҕотук уолчааннар буолан көстөллөрө. Үйэбэр көрбүт саамай демократичнай уочаратым, арааһа, ити этэ...