ТАПТАЛ СУОХ БЫҺААРЫЫТА... 3 часть

...Таҥара уонна Сатана биир тыыга улуу байҕалга уста сылдьыбыттар. Ууттан ураты туох да суох үһү. Таҥара бу байҕал түгэҕэр сир баарын билэр эбит уонна соруйан Сатананы кыһытар. "Бу байҕал далайа муҥура суох, түгэҕэ суох, онон сир суох,"— диир үһү. Сатана баар диэн мөккүһэр эбит. "Оччоҕуна умсан, хостоон таһаар,"— диир үһү Таҥара. Сатана умсубут, тахсаат да уҥан хаалбыт. Ол сыттаҕына Таҥара кини тыҥыраҕын анныттан буору кыһыйа охсон ылбыт. Өйдөммүтүгэр — мэлдьэспит. Сатана ол курдук өссө иккитэ умсубут. Үһүс төгүлүгэр Таҥара сылгы чыычааҕын сымыытын саҕа буору төгүрүтэн, былаҕастабыы охсон ууга бырахпыт. Ол кэҥээтэр кэҥээн, тэнийэн сир буолан киирэн барбыт. Сатана албыннаппытын дьэ өйдөөн, часкыйа түһээт, абаккатыгар ол сири быһыта-хайыта тарда-тарда быраҕаттаабыт. Ол да иһин сир хайалаах, хочолоох, алаастаах, алардаах буолбут үһү...

Өссө биир эмиэ итиннэ тиһиллэр ийэм остуоруйата киһи уонна ыт туһунан.

Таҥара киһини оҥорон баран ампаарыгар хатаан сытыарбыт, тыын уга илик эбит. Ол кини оҥорбут бастакы киһитэ түүлээх эбит, онон букатын таҥаска наадыйыа суохтаах үһү. Күлүүһүнньүгэ ыт эбит. Ыт эрэйдээх аны кус сыгынньах үһү, түүтэ суох. Таҥара онно-манна бардаҕына, ыты харабылынан хаалларар эбит. Биирдэ суоҕар Сатана кэлэн ыты ымсыырдыбыт: "Тоҥо-хата аҕай олороҕун. Миигин ампаарга киллэрэриҥ буоллар, эйиэхэ ичигэс саҕынньах биэриэм этэ,"— диэбит. Ыт эрэйдээх Сатананы букатын чугаһатыа суохтааҕын өйдүүр эрээри, тоҥмута диэн сүрдээх. Онон күлүүһүн биэрэн кэбиспит. Сатана күлүгэр имнэнээт, киирэн тыына суох тыыла тэбэ сытар киһи түүтүн барытын тылынан салаан ылан ыкка сыбаабыт. Өссө эбиитин Таҥара саамай харыстыыр оҥоһуга буоларын билэн, киһиэхэ дэлби силлээбит, сыыҥтаабыт. Ыксыы сылдьар буолан эриэн-быраан гына салаабыт...

Таҥара төннөн кэлэн бу алдьархайы барытын көрбүт уонна ыты кыраабыт: “Үйэҥ тухары көҥүлү көрүмэ, бу икки атахтааҕы батыһа сырыт, кини тобоҕун-ибэҕин, сааҕын-иигин сиэ, салаа,"— диэбит. Киһитин буоллар таһын иһэ, иһин таһа гына эргитэ туппут, онон Сатана силэ, сыраана иһигэр кистэммит. Ол да иһин киһи эриэнэ иһигэр буолбут...

Ити остуоруйаларга сороҕор Сатана, сороҕор Таҥара албыҥҥа киирэллэрин мин дьиктиргии истэрим уонна "син эмиэ дьон курдук эбиттэр ээ" дии саныырым.

Кыра сылдьан биир бэрт дьээбэ идэлээҕим. Онон- манан сүүрэн-сүүрэн, дьиэбэр кэлэн, сааһын — хаарга, сайынын — күөх окко сууллан түһээт эбэтэр тэлиэгэҕэ сытан эрэн өөр да өр халлааны одуулаһарым. Былыттар усталларын, чөмөхтөһөллөрүн, араастаан уларыйыыларын дьоҥҥо, кыылга, сүөһүгэ маарыннатарым... Ол дьарыкпын ийэм олус дьаныардаахтык бопсоро, били чыпчаххай да сороҕор туттуллара. "Бу- катын көрүмэ, арааһы көрүөҥ,"— диэн кытаанахтык боборо. Туох барыта төһөнөн бобуллар да, соччонон ымсыылаах буоларын бэркэ билэн эрдэхпит. Мин өссө ордук умсугуйан туран, быыс буллум эрэ халлааны одуулаһар этим. Бэйэм өйбүттэн булан, айан, оҥорон көрөн былыттар халлааҥҥа аалыҥнаһалларыттан умсугутуулаах сэһэни толкуйдуурум. "Бу кыыс эмиэ сүттэ, ханна саһа сытара буолла,"— диэн ийэм саҥатыттан сиргэ төннөрүм...

Ийэм кэпсээнигэр кини сирэ-дойдута иччилээҕэ, сөбүлээбэтэҕин биллэрэ, куттуу сылдьарга дылыта. Хас биирдии киһи дьайыыта иэстэбиллээх, төлөбүрдээх, дорҕоонноох буоларын туоһулуурга дылыта. Хайа эрэ улдьаа уолаттар тыллаһыылара, булчут, отчут сыыһа туттуута — барыта ийэм кэпсээнигэр айылҕа эбэ хотун сыанабылын ылан иһэрэ. Абааһынан куттаабакка, айылҕа күүстэрэ баалларын билинэргэ күһэйэрэ. Хойут мин улахан да киһи буолан, элбэх айаҥҥа сылдьарбар, наар ийэм этэ хаалара: "Сири-дойдуну мыыныма, улаханнык саҥарыма,"— диэн.

Өссө биир кини кэпсээнэ мин оҕотук дууһабар улахан суолу хаалларбыта.

Атамай сиригэр былыр биир улахан ааттаах-суоллаах ойуун олорбут. Ол ойуун күүстээх буолан, кыра аайы кыырбат, ыҥырыы аайы хамсаабат эбит. Бэйэтэ санаата кэллэҕинэ, дьонун-сэргэтин туһугар, ардаҕы да аҕалар, курааны да ыҥырар идэлээҕэ эбитэ үһү. Ол кэмҥэ биир ыалга көмүс манньыаттаах мөһөөччүк сүппүт. Ыал аҕата, баай, бардам киһи ол муспут манньыаттара сүппүттэригэр кулут-чаҕар дьоннорун уорбалаан эрэйдэтэлээбит. Манньыаттаах мөһөөччүк таһыччы сүтэн халбыт. Таһыйан да, ыган-ыххайан да, биир да хамначчыты билиннэрбэтэх. Онтон, абаккатыгар, ойууну ыҥыртарбыт. Кэлбитигэр эппит:

— Эн кыырарыҥ миэхэ наадата суох. Кэйээриҥнээ уоруйаҕы. Үйэм тухары муспут баайым сүттэ. Уоруйах тыынын да быстахха, аньыы буолуо суоҕа.

Ойуун ити тыллары ыараханнык ылыммыт.

— Мин да, эн да ким уорбутун билбэппит. Кэйээрини оҥордохпуна хаан тохтуо. Буруйа суох киһи тыына быстарын миэхэ соҥнообот, бэйэҕэр ылынар буоллаххына,— диэбит.

Баай сүтүгүн иһин иэстэһэр санаата туох да сэрэтиигэ иҥнибэт буолбут, алҕас тахсар түгэнигэр аньыыны бэйэтигэр ылынарга сөбүлэспит. Ойуун туостан киһи күлүгүн быһан, иччилээх- имэҥнээх тыллары этэн, илбиһин киллэрэн, бары сиэри-туому тутуһан кэйээрини оҥорбут. Бабыгырыы түһэн баран туос киһини сүрэххэ кэйбит түгэнигэр, баай маанылаах кыра оҕото, биэстээх таптыыр уола сүрэҕин туттубутунан сууллан түспүт...

— Эппитим буолбаат, сэрэппитиэм буолбаат, — диэбит ойуун.

Баай киһи ол онтон ыла олоҕо огдолуйан, сатарыйан, ыһыллан барбыт. Тапталлаах уолун уҥуох туппутун кэннэ, оҕото оонньуур сириттэн манньыаттаах мөһөөччүгэ көстүбүт. Кырдьарын саҕана дьадайан, дьүһүн-бодо мөлтөөн олорон, ыччат дьонугар биир эрэ кэриэс-хомуруос тыллааҕа үһү: "Ойууну, удаҕаны хаһан да туттубат буолуҥ,"— диэн.

Ол улуу ойуун өлөн баран үс төгүл саҥардыллан харайыллыахтааҕа эбитэ үһү. Үһүс төгүлэ сэбиэскэй былаас кэмигэр, отутус сылларга түбэспит. Ойуун уҥуоҕун саҥаттан харайар туһунан истиэн да баҕарбат дьоннор салалтаҕа сылдьар эбиттэр. Кэмэ оннук буоллаҕа. Ону баара нэһилиэккэ дьахтар бөҕөтө төбөтүнэн ыалдьыбыт, бэйэҕэ тиийинии элбээбит, олох ыараабыт. Биир аарыма кырдьаҕас салалтаҕа тиийэн көрдөспүт: "Түүлбэр-биппэр оҕонньорбут хаста эмэ киирдэ. Үһүс төгүл төхтүрүйэн харайарбытын модьуйар. Тиһэх төгүлүн, аны эһиэхэ эргиллибэппин диир. Миигин дьаһайда. Биир үрүҥ сылгыны бэлэмнээҥ,"— диэбит.

Ол харайыы бары ымпыгын-чымпыгын ийэм кэпсиирэ да, бүгүн мин үчүгэйдик өйдөөбөппүн. Ити иннинэ ойуун иккитэ араҥастаммыт эбит буоллаҕына, үсүһүн буорга көмүллүөхтээх эбит. Сууллубут араҥастан уҥуоҕун ичигэстээн, сааһылаан үрүҥ сылгы тириитигэр суулаабыттар. Ойуун тугу ирдээбитин барытын толорбуттар. Харайсыбыт оҕонньор тоҕус хонон баран өлүөхтээх эбит. Өлөөрү сытан эппит: "Оҕонньорбут астынарын астынна эрээри, уҥа илиитин ылгын чыгыйатын биир сүһүөҕэ сүппүтүгэр биир кыра уол оҕону ылыам диир".

Кырдьык да, ол сайын биир кыра уол оҕо ууга түһэн өлбүт. Ол кэннэ нэһилиэк олоҕо оннун булан, дьон-сэргэ санаата көммүт үһү диэн ийэм кэпсиирэ.

Ийэм ити кэпсээннэрин остуоруйа курдук ылынарбыт. Хайа үрдүгэр былыргы баай кылаатыгар тиийэр суолга иитиллибит айа, иччилээх хараҥа өтөхтөр, сэттээхтик тылласпыттары ситэн ылар сир- дойду, алаастар, күөллэр иччилэрэ... Ол барыта мин оҕо эрдэҕинээҕи өйдөбүлбэр ыраах, ийэм дойдутугар, Атамайга, баара.

Ону кытта тэҥҥэ ол Атамайга ханна да суох кэрэ сибэккилэр, ханна да суох кэрэ хатыҥ чараҥнар, тураҥ буордаах алаастар бааллара. Ийэм кэпсээнигэр онно күн кытта сырдыга, уу — ырааһа, хаар — халыҥа, булт элбэҕэ, халлаан — үрдүгэ...

Ырай дойдута Атамай... Билигин мин Улуу Сыһыыга — ийэм дойдутугар кыһын суол баарына тиийиэм эбитэ буолуо. Мин тоҕо эрэ баҕарбаппын. Ийэм дойдута миэхэ ыра курдук кэрэ, мин тиксибэтэх кытылым буоллун, эт харахпар илэ көстүбэтин. Өйгөр эрэ баар кэрэ сирдэр, өйдөбүллэр киһи олоҕор наадалар буолбаат?

БЫРААТ КЭЛЛЭ

Мин биэстээхпэр быраатым Коля төрөөбүтэ. Онтон ыла мин ыал улахан оҕото, эдьиий буолбутум.

Бырааттаммытым туһунан аан бастаан билэн баран мин сөбүлээбэтэҕим. Эдьиийим аахха хоно сылдьыбытым, онтон кэлбитим, арай ыаллыы олорор Настаа диэн дьахтар биһиэхэ баар эбит.

— Быраат кэллэ эйиэхэ. Гараж аттыгар Бардыакап көтөҕө сыдьарын былдьаан ылан аҕаллым. Киир, көр,— диэтэ.

Хоско киирбитим, ийэм оронугар миэхэ ырбаахы тигиэх буолбут күөх таҥастарыгар сууламмыт кыһыл оҕо сытар. Ийэм нухарыйа сытара, быһыыта... Аҕам баара да, миэхэ букатын наадыйбат киһилии туттан сылдьара.

Мин олус хомойдум уонна хомуот кэннигэр кыбыллан олорон өөр да өр ытаатым. Бардыакап диэн хантан эрэ быстан кэлэн, үлэлиир-үлэлээбэт, ыалынан көһө сылдьан дьукаах олорор, хайдах эрэ дьикти киһи баара. Бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэ, ахсынньы тымныытыгар төбө сыгынньах сылдьар буолара. Кининэн биһигини, оҕолору, куттууллара. "Бардыакапка төттөрү илдьэн биэриҥ, миэхэ быраат наадата суох,"— дии-дии ытыырым быыһыгар туруорсан көрдүм да, миэхэ букатын кыһамматылар.

Ол курдук быраат баар буолла. Мин, обургу киһи, сорукка сылдьарым элбээтэ. “Оҕоҕун көр,"— диэн сотору-сотору дьаһал да кэлэр буолла. Арыый улаатан, олорор буоларын саҕана ийэм хараҕын эмтии биэлсэр нуучча кыыһа кэлэр. Кини наһаа кыраһыабай, сып-сырдык кылгас баттахтаах, күөхтүҥү сиэрэй арылхай харахтаах, мааны таҥастаах уонна биллэр- биллибэт духуу сыттаах. Кини биһиэхэ киирээт да, Коляҕа ойон тиийэр, кини оһох кэннигэр, кугас сылгы тириитигэр үөрэ-көтө олорор буолар. Кыра эрдэҕиттэн олус үөрүнньэҥ этэ, ытыыра да ахсааннааҕа. Коляны көтөҕөн ылан, кууһар, сыллыыр уонна тугун эмэ оонньото биэрэр. Миэхэ букатын кыһаммат. Мин кини кэлэрин кэтэһэбин, туох сонуну таҥныбытын бэлиэтии көрөбүн, Коляҕа чараас тирии перчаткатын биэрбитин бэркэ ымсыыра одуулаһабын... Тоҕо хаампат да, саҥарбат да бырааппын миигиннээҕэр ордороруй диэн испэр саныыбын уонна эппиэти булбаппын.

Быраатым хойутаан хаампыта, балтараатын ааһан баран. Сайын оонньуу барарбар сүгэн илдьэ сылдьарым. Наһаа от-мас курдук туппат этим эрээри, биирдэ киниттэн сылтаан улаханнык таһыллан турабын.

Үгэспитинэн оскуола олбуоругар оонньуубут. Ыаллаах буола. Дьиэ-уот, иһит-хомуос тэринэбит, ас астаабыта буолабыт, ынахтаахпыт-сүөһүлээхпит. Коля кыра буолан ол биһиги оонньуубутун өйдөөбөт, тоҕо тардан, ыһан кэбиһэр. Бары куолаан мөҕөбүт да, кырата бэрт, истибэт. Биирдэ тиийбитим, оскуола олбуоругар остуолба туруораары хас да сиринэн наһаа дириҥэ суохтук хаспыттар. Коля эмиэ үгэһинэн ыһан- тоҕон, тардыалаһан киирэн барда. Мин кинини көтөҕөн ылан биир дьөлөҕөскө уган кэбистим. Үчүгэй баҕайы — төбөтө эрэ көстөр, кыайан тахсыбат. Улаханнык утарыласпата, турбахтыы түстэ, онтон төбөтүн сир кырсыгар ууран баран, утуйан хаалла. Ол сырыттахпытына ийэбит тиийэн кэллэ. Ол күн чыпчаххай мин илиибэр эрэ ыалдьыттаабатаҕа...

Чахчы эдьиийдии санаа миэхэ арыый хойутуу үөскээбитэ. Коля саҥа хааман эрдэҕинэ, эмиэ оскуолабыт олбуоруттан дьиэбитигэр кэлэн истэхпитинэ, улахан баҕайы хара ыт сүүрэн кэллэ. Таһырдьа сүүрэ сылдьар ыттары мин барыларын билэбин, бу буоллар баайыыга турбут хайа эрэ нуучча ыалын ыта быһыылаах. Кини Коляны сытырҕалаата уонна алҕаска муннунан аспытыгар уолум охтон түстэ, ытаата. Миэхэ быыһатаары, кыайан турбакка, кыра ытыһын ууна сытта. Ыт сүүрэ турда. Ол онно оҕобун аһыммытым сытыытын! Онтон ыла бэйэбин эдьиий курдук сананан, кыра бырааппын көмүскүүр, харыстыыр аатыгар барбытым. Ийэм быраатым биһикки бэйэ- бэйэбитин өйдөһөр, өйөһөр дьон буоларбытыгар дьулуһара. Эдьиий диэн өйдөбүлгэ кини элбэҕи угара уонна миигиттэн, аҕа саастаах киһиттэн, ирдиирэ. Бырааты эдьиийи ытыктыырга, күүс-көмө буоларга мэлдьи такайара.

Быраатым миэхэ анаан тутан биэрбит сайылык дьиэтин көрөн баран, биир суруйааччы табаарыһым: "Дьэ, үчүгэй быраат эбит,"— диэн муҥура суох хайҕаабытыгар, мин күлбүтүм. "Эдьиийэ да наһаа куһаҕана суох буолуон сөп,"— диэн дьээбэлэммитим. Кырдьыга да оннук. Иккиэйэх бэйэбит олох устун өйдөһөн, өйөһөн тэҥҥэ айаннаан иһэбит. Мин быраатым олох араас уустук түгэннэригэр дириҥник, бөлүһүөктүү дьаһанарын астынабын, сөҕөбүн уонна эдьиий быһыытынан испэр киэн тутта саныыбын.

Олох умсулҕана

Хайдах да эргиппит иһин син биир олох барахсан угуйа, ымсыырда, иннин диэки хардыылыырга ыҥыра турар. Хайдахтаах да ыар санааҕа баттаппыт киһиэхэ тыыннаах сылдьар, олох олорор туһунан кырачаан сырдык санаалар киирэн ааһаллар. Аһыыга баттаппыт, атаҕастабылтан хоргуппут, балыырга ылларбыт, таҥнарыыны көрсүбүт — бука бары оттон- мастан тутуһан, күн сырдыгар тардыһан олох барахсан киэҥ киэлитигэр, умсулҕаннаах эргииригэр киирбиттэрэ эрэ баар буолар. Ити "оттон-мастан тутуһан" диэн, мин санаабар, сүрдээх дириҥ сахалыы ис хоһоонноох. Ыар санааттан олох диэки хайыһыннарааччы айылҕа күүһэ эрэ баар. Айылҕа олоххо ыҥырар күүһүн оту-маһы кытта сибигинэһэ, ыксаабакка, холкутук сөбүлүүр алардаргынан, чараҥнаргынан хаамтаххына, оҕо эрдэххиттэн билэр чалбах саҕа күөллэриҥ силбэһэн кырдьаҕастар кэпсиир былыргы киэптэрин ылыммыттарын сөҕө көрдөххүнэ, санааҥ уларыйан, халлааныҥ үрдээн, тыыныҥ кэҥээн кэлэр. Ыам ыйын бүтэһигин диэки хатыҥ лабаатыгар кып- кыра сууламмыт сэбирдэх оҕото тыылла тэбэн тахсаары оҥостубутун көрдөххүнэ, олохтон кэлэйбит санааҕын кыйдыыр кыахтанаҕын. Туох да чопчу сыала суох айылҕаҕа тахсан хаамарга, айылҕа тыынын кытта бэйэ санаатын саалыстыырга оҕолору үөрэтэр наада быһыылаах. Айылҕаны кэрэ открытка көстүүтүн курдук эрэ, турист хараҕынан көрөн сөҕө-махтайа түһээт ыстанан хаалыы — ити саха киһитин сиэригэр сөп түбэспэт. Айылҕа тутулун иһигэр киирэн, наҕылыйан, чуумпуран олорор, толкуйдуур, сыымайдыыр — бу орто дойду олоҕун биир кэрэ бэлэҕэ... Олох амтанын, олох умсулҕанын оччоҕо өссө күүскэ сүрэххинэн-быаргынан билэҕин, иҥэринэҕин.

ТАЛАН ЫЛАР ЫЛЛЫГЫҤ

Мин кыра кылаастарга үөрэнэ сырыттахпына, учууталбыт ким туох идэҕэ ымсыырарын ыйытта. Мин "Суруйааччы буолуом",— диэбитим. Тыйыс майгылаах учууталым соһуйан айахха бэрдэрбитэ; “Суруйааччы да ахсааны билиэхтээх",— эрэ диэн хаалбыта. Тоҕо эмискэ ити курдук эппиппин мин билигин да билбэппин. Хадаар санаабар эбитэ дуу, төбөбөр көтөн түспүтүнэн эбитэ дуу...

Кыра кылаастарга үөрэппит учууталым үөрэнээччилэригэр тэҥэ суох сыһыаннааҕа. Ким эрэ мааны оҕо, ким эрэ көйгө этэ. Бэйэтэ эрэ билэр ирдэбиллэринэн араартыыра уонна, дьэ, санаатын таппатаххына — иэдээн этэ. Киҥэ-наара, мөҕүүтэ-этиитэ, чанчыккыттан тардыыта, дуоскаттан үтүөх-батаах анньыыта — сорох-сорохпут иннибитин-кэннибитин билбэт буолан хааларбыт. Ол ыарахан эйгэҕэ оҕолор хобулуур, үҥсэр идэлэммиттэрэ. Мин дьиэбэр мааныга, далбарга сылдьыбыт киһи олус эрэйдэммитим. Ол эрээри төһө да киһи сирэйин-хараҕын кэтииргэ үөрэтэ сатаабыттарын иһин, бэйэм көҥүлгэ тардыһар майгым син биир биллэрэ. Үстэн ордугу ылбат, мэлдьи мөҕүллэр оҕо ойон туран "суруйааччы буолуом" диирэ сыана быһан бүтэрбит улахан киһиэхэ кыһыылаах эбитэ буолуо... Киһи киһини атаҕастааһынын, аанньа ахтыбатын, мөҕүллэри эбии мөхсүһэр, охтубуту тэбэн биэрэр түктэри быһыыны мин кыра сылдьан билбитим. Ол сааспыттан күн бүгүнүгэр диэри майгыбар олохпор көмөлөспүт да, мэһэйдээбит да биир идэлээхпин — кими эрэ көрдөрөн туран атаҕастыыр түгэннэригэр мин ол иирсээн хабыллар хаба ортотугар баар буола түһэбин, кырдьыгы олохтоһорго киирсэбин. Аан дойдуга баар хара санаа, атаҕастабыл биир киһиэхэ кыайтарбатын биллэрбин даҕаны...

Ол бастакы учууталым тыйыс үөрэҕэ төбөбөр үчүгэйдик киирбитин бэлиэтэ буолуо...

Кэлин куорат 20 нүөмэрдээх оскуолатыгар үчүгэйдик үөрэммитим, үрүҥү-хараны араарар киһи этим. Сайсары түгэҕэр самнайан турар оскуолам барахсан! Манна тыа сириттэн мустан элбэх саха оҕото үөрэммитэ, төрөөбүт тылбыт эйгэтигэр, сахалыы тыыҥҥа иитиллэн тахсыбыппыт. Ааттаах-суоллаах дьонтон ааттыыр буоллахха бу оскуоланы художник Мария Рахлеева, ырыаһыт Альбина Борисова, филологическай наука доктора Варвара Окорокова бүтэрбиттэрэ. Мин Учуутал диэн улахан буукубаттан ааттыыр дьиҥнээх учууталбын манна көрсүбүтүм. Кини литератураҕа, айар үлэҕэ баҕа санаа бастакы кыымнарын мин оҕотук дууһабар сахпыта. Евдокия Петровна кылаас иннигэр туран, кыраһыабай төбөтүн көтөҕөн, Некрасов "Школьник" диэн хоһоонун аахпытын субу баар курдук өйдүүбүн.

Ну, пошел же, ради бога!

Небо, ельник и песок —

Невеселая дорога,

Эй, садись ко мне, дружок!

Ноги босы, грязно тело...

Не стыдись! Что за дело?

Это многих славных путь.

Поэзия уонна олох киэргэтиллибэтэх чахчыта бииргэ мин сүрэхпэр киирбиттэрэ, уйадыппыттара... Хоһоон ис музыкатын, киһини умсугутар тутулун онтон ыла билбитим. Элбэҕи эккирэтиһэн ааҕар буолбутум. Евдокия Петровна оҕо фантазиятын сайыннарарга кыһанара. Ордук мин нуучча улуу художниктарын хартыыналарын репродукциятынан өйтөн айан суруйарбын сөбүлүүрүм...

Кини биһиги кылааспытын бэһискэ ылан, кылаас салайааччытын быһыытынан онуһу бүтэртэрбитэ. Кырдьаҕас учууталлар династияларын бэрэстэбиитэлэ, сүрдээх мындыр педагог, үтүөкэн киһи Евдокия Петровна хас биирдиибитин оҕотун курдук чугастык ылынан, үөрэхпитин, олоҕу көрүүбүтүн, бэйэбит икки ардыбытыгар сыһыаммытын биллэрбэккэ эрэ салайан, сөптөөх өртүгэр хайыһыннаран иһэрэ. Конфликт, иирсээн буолар түгэнигэр, биһигини, бэйэтин кылааһын, биир тыла суох көмүскүүрэ. Барыбытыгар сырдык, кэрэ олоҕу түстүүрэ, ыралаан көрөрө, үөрэрэ... Евдокия Петровна Бубякина билигин даҕаны Сайсары сахалыы оскуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэ сылдьар. Биһиги хас биирдии кыра да кыайыыбытынан кини киэн туттар. Мин кини биир эрэнэр, элбэҕи эрэйэр үөрэнээччитэ этим. Ону баара оскуола кэнниттэн университекка туттарса сылдьан бастакы экзамеммын "проваллаан" кэбистим. Буола-буола, нууччалыы тылынан сочинениены. Евдокия Петровна факультекка приемнай комиссияҕа сүүрэн тиийбит. Аҕыйах сурук бэлиэтэ көтүтүллүбүт. Кэлин ол миэхэ иккини уоптарбыт преподаватели Евдокия Петровна, сураҕа, хомуруйбут үһү. "Суруйааччы буолар кыыспын,"— диэбитэ буолуо...

Туох да кыһалҕата суох студенныыр сыллар ити курдук миигиттэн куоппуттара. Үлэлиир буолбутум. Ол күһүн мин өссө билбэтим, хайдах курдук улахан сүтүк миигин кэтэһэн турарын... Кыһыныгар аҕам өлбүтэ. Ол кутурҕаны уон аҕыстаах сүрэх уйара ыарахан этэ, ол эрээри кутурҕаҥҥа уйаланар, эрэйи ньээҥкэлэһэр соло суоҕа. Ийэбэр, уон үстээх бырааппар соҕотох үлэһит туран хаалбытым.

Үлэм литература, поэзия үрдүк эйгэтиттэн ыраах, судургу, күннээҕи этэ. Маҕан аэропордун пассажирдары тиэйэр отделыгар үлэлээбитим. Ол саҕана Маҕан аэропорда республика биир сүрүн, улахан суолталаах авиационнай площадката этэ. Аҕа саастаах, араас майгылаах дьахталлар коллективтарыгар икки эрэ саха кыргыттара баарбыт. Миэхэ олус истиҥник, ийэлии амарахтык сыһыаннаһан, үлэһит быһыытынан атахпар турарбар көмөлөспүттэрэ. Билигин эдэр специалиһы сыыһарын кэтии-маныы, бэрт былдьасыһардыы сыһыаннаһа көрсөллөрүн хомойо көрөбүн. Олох кыһарҕана күһэйэр дэнэр даҕаны, бука, хас биирдии киһи ис хаачыстыбатыттан тутулуктаах буолуо. Отделбыт начальнига Тамара Ильинична Кузнецова, үлэлиир күммүн табеллаан туран, сайын кэтэхтэн үөрэххэ туттарсарбар көҥүллээн ыыппыта. Бу сырыыга киирбитим. Төһө да кэтэхтэн үөрэх көтүмэх курдугун да иһин, мин турунан туран үөрэммитим. Түүҥҥү кыһыҥҥы дьуһуурустубаларга сменабар хас да кинигэлээх кэлэрим. Санаам син биир поэзия, ырыа-хоһоон диэки этэ.

Түүҥҥү дьуһуурустуба элбэх службалардаах улахан аэропортка бэйэтэ туспа уратылардаах олох. Сменалара сөп түбэһэр дьон уһун кыһын устата бииргэ сылдьан, түүннэри кэпсэтэн, чэйдээн доҕордуу буолан хаалаллар. Түүнү кылгата сатаан хаартылааһын да баара. Ол саҕаттан күн бүгүнүгэр диэри мин хаартылыыры таптаабат этим. Ону харабыл уонна почтаны дьаһайар дьуһуурунай оҕонньоттор көрдөһөн оонньотоллор этэ. Мин өр-өтөр буолбаппын, наһаа сүрэҕэлдьиибин, кинигэм диэки көрүтэлиибин уонна олус баламаттык албыннаан киирэн барабын. Хаартыны кистиибин, көрдөрөн туран балыйсабын, көрбөттөрүгэр хаартыбын уларытабын... Оҕонньоттор дьиҥнээхтик кыыһыраллар, мөҕөллөр, аны хаһан да миигин кытта оонньуо суох буолаллар... Аныгыскы сменаҕа эмиэ кэлэллэр, "Не будешь мухлевать? Дай слово, что не будешь,"— дииллэр. Мин сороҕор буолуммаппын, абыраатахпына “ээх" диибин. Иккиэйэҕин оонньууллара астыга суох буоллаҕа...

Ол уһун түүҥҥү дьуһуурустубаларга мин античнай литератураттан саҕалаан аа-дьуо тугу буларбынан ааҕан испитим. Өссө оскуолаҕа, онуска, нууччалыы холонон суруйар эбит буоллахпына, мин сахалыы суруйарга сананар буолбутум. Улахан үөрүүнэн миэхэ Семен Данилов поэзиятын арыйыы буолбута. Кини чуумпу, истиҥ интонацията, судургутук саалыстаммыт эрээри, долгутар, уйадытар тыллара уонна кырдьыксыта, киэргэтэ сатаабакка суруйара — барыта миэхэ чугас этэ. Бастакы сахалыы хоһооннорум кини интонациятын үтүктэр, кини намыын поэтическай куолаһыгар маарынныыр быһыылаахтара.

Үс кыыс буоламмыт Маҕаҥҥа "Кыраһа" диэн илиинэн суруйар сурунаалы таһаарарга санаммыппыт. Баара-суоҕа үс эрэ нүөмэр тахсыбыта эрээри, билигин ылан көрдөхпүнэ бэрт сэргэх издание курдук көстөр. Таһыгар үҥкүүлүү сылдьар кыталыгы быраатым трафареттаан биэрбитинэн ойуулуурбут. Бэйэбит айымньыбыт тахсарыгар интэриэстээх мин уонна дьүөгэм Люда этибит, үһүспүт үрдүк үөрэхтээх, киэҥ эрудициялаах Тамара, бука, биһигини көҕүлээн эрэ кыттыбыта буолуо дии саныыбын. Люда нууччалыы суруйара уонна чахчы айар дьоҕурдаах этэ. Ол эрээри, кини атын идэни талан, билигин сатабыллаах салайааччы, менеджер буолла.

...Ол саҕана былдьасыһа-былдьасыһа нойосуус хоһоон ааҕарбыт, саҥаттан саҥа поэты буларбыт, күннээҕи иэйиибит күлүгүн аан дойду поэзиятыгар көрдүүрбүт.

Илиинэн суруллар биир экземплярдаах сурунаал тирааһа кыра буолан барбыта. Мин хоһооннорбун "Эдэр коммунистка" ыыппытым. Сотору “Эҕэрдэни кытта С.Руфов" диэн илии баттааһыннаах бэрт кылгас сурук кэлбитэ. Туох да эрэннэрии суоҕа.

Ол икки ардыгар 1975 сыл муус устар 6 күнэ үүммүтэ. Бу күннээҕи "Эдэр коммунист” нүөмэригэр үһүс страницатыгар элбэх автордар хоһооннорун быыһыгар мин биир хоһоонум кыбыллыбыт этэ — “Өйдүүрүҥ дуу, умнубутуҥ дуу..." Мин саҕа дьоллоох киһи суоҕа! Эдэрдиин-эмэнниин, кыыстыын-уоллуун бука бары мин хоһооммун ааҕа олороллорун харахпар көрөрүм... Ити саҕана мин "Северная трасса" хаһыакка үлэлиир этим. Редакторым Юрий Андреевич Остапенко бэйэтэ сахалыы аахпат эрээри, мин хоһоон суруйарбын бэркэ сэргиирэ. Мин бу хаһыакка бастаан корректорынан, онтон корреспонденынан үлэлээбитим. Юрий Андреевич бэйэтэ аахпыт кинигэлэрин миэхэ аахтара сатыыра, "дьоһун литератураны, классиканы ааҕар наада" диэн туруорсара, мин "Крокодилы" тутан олорорбун көрдөҕүнэ сөбүлээбэт этэ. Кини элбэх хоһоону нойосуус билэрэ, сөбүлүүр поэта Владимир Солоухин этэ. Түгэҥҥэ сөп түбэһэр поэтическай цитаталаах буолара. Кини ыйыытынан Стендаль, Франсуаза Саган, Валентин Пикуль, Даниил Гранин ааҕыллыбыттара. Лион Фейхтвангер "Иудейдар сэриилэрэ" диэнин модьуйуу күүһүнэн ааҕыы буолбута. Юрий Остапенко саха авиациятын историятын, бүгүҥҥү геройдарын туһунан Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар икки кинигэни таһаартарбыта. Кытаанах бэрээдэктээх, күннээҕи былааннаах, элбэҕи ситиһэргэ талаһар, мындыр дууһалаах аҕа табаарыһы көрсүбүтүм миэхэ туһата элбэҕэ. Кини дьаһалынан мин хоһооннорбун мунньан 1975 сыл алтынньытыгар эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар ыҥырыыта суох тиийэн кэлбитим. Бастакы түбэспит ааны аһан киирэн кэлбитим, поэзия семинарын Михаил Тимофеев, Леонид Попов уонна Семен Руфов ыыта олороллор эбит. Мин саҥата суох истэн олордум, ким эрэ хоһоонун ырытыы бара турара. Ол кэннэ Леонид Андреевич “Эн ким диэҥҥиний? Хоһооннооххун дуо, аах,"— диэбитэ. Мин долгуйа-долгуйабын хоһооннорбун ааҕан киирэн барбытым...