ТАПТАЛ СУОХ БЫҺААРЫЫТА... 1 часть

НАТАЛЬЯ ХАРЛАМПЬЕВА

ДЬЭҤКИР СУРУК

Иһинээҕитэ

ОҔО СААҺЫМ МИЧЭЭРЭ

Мин географиям

"Аһыы дуу, ньулуун дуу?"

Куорат чугас эбит

Ойуулаах биэдэрэ

Аҕам киэпкэтэ

Ырай дойдута Атамай

Быраат кэллэ

ОЛОХ УМСУЛҔАНА

Талан ылар ыллыгыҥ

"Ким доҕордоох — ол дьоллоох!"

Таптал суох быһаарыыта

Ийэ дэнэр үрдүк аат

Үлэһит дьахтар санаата

ХОҺООННЬУППУН ДЭННЭХХИНЭ

Суолбар түспүт күлүктэр

Хоһоонноругар маарынныыр поэттар

Олох уонна литература

Түмүк оннутар

Күн сирин көрдөрбүт күндү ийэм Харлампьева Татьяна Дмитриевна сырдык кэриэһигэр бу кинигэни аныыбын.

Бу кинигэм жанрын быһаарарга мунаахсыйабын. Ахтыы диэҕи атын, автобиографическай проза диэхпин, бука, арыый быстахтык суруллубут буолуохтаах...

Хайдах да ааттаммытын иһин, бу суруйуу — олорбут кэммин анааран көрүү. Оҕо сааһым, ийэм, аҕам, бэйэм олоҕум, бүгүн миигин туох долгутарын туһунан санаалар...

Ситэ этилибэтэх баар буоллаҕына, болҕомтолоох ааҕааччы строкалар быыстарынан ону көрөн аһарыа. Олох — дьэҥкир эйгэ. Туох барыта быстыспат ситимнээх, силбэһэр, хоһулаһар түгэннэрдээх. Ол да иһин кинигэбин “Дьэҥкир сурук" диэн ааттаатым.

Автор.

Оҕо сааһым мичээрэ

Мин төрөөбүт-үөскээбит кыракый Маҕаным Саха сирин атын уһук, бүтэй эбэтэр аар-саарга аатырбыт кэрэ сирдэриттэн туох да уратыта суох, айгыр силик айылҕалаах, күөх нэлэмэн киэҥ хонуулардаах, бааһыналардаах, бүччүм кыра алаастардаах, дьэп-дьэҥкир сырдык хатыҥ чараҥнардаах кэрэ дойду. Айылҕатын кэрэтинэн соһутары буларыҥ саарбах буолуо эрээри, миэхэ Маҕаным дьэҥкир чараҥнарыттан, сардааналаах булгунньахтарыттан, сэлиэһинэй эбэтэр хортуоппуй үүнэр киэҥ бааһыналарыттан ордук кэрэ сир бу орто дойдуга суох. Элбэх сири, дойдуну көрөн, Европа дойдуларын кэрийэн, Лондоҥҥа, Парижка, Римҥэ, Берлиҥҥэ, Бухарестка, Софияҕа тиийтэлээн, Монголия уонна Кытай курдук дойдуларга ыалдьыттаан баран, син биир, син биир... Маҕаҥҥа чугаһаан, бөлөх-бөлөх үүнэн турар хатыҥнарбын көрөн, киэҥ нэлэмэн бааһыналарга хараҕым халтарыйан сүрэҕим сылаанньыйар, тыыным кэҥиир, халлааным үрдүүр, күүһүм эбиллэр, санаам сырдыыр. Ол буоллаҕа төрөөбүт төрүт сир тардыыта, кутуҥ-сүрүҥ иччилэммит дойдутун умсулҕана... Мындыр, бөлүһүөк дьүөгэм эппитинэн сир-дойду, айылҕа бэйэтин туһун көрүнэн, анаан-минээн кини туһунан этэр-тыынар, хоһуйар, аһаҕастык тапталын кэпсиир киһини үөскэтэр. Ол оннук эбит буоллаҕына, баҕар, үлэм-хамнаһым, литератураҕа, саха поэзиятыгар сэмэй киирсиим мин дойдум, Маҕаным биэрбит анала, айылҕам бэрсибит дьоҕура диэхпин баҕарабын. Сир-дойду үөскэппит дьонунан аатыран, сураҕыран эрдэҕэ...

Икки огдообо сэрии кэниттэн холбоһон, сааһыра барбыт дьон саҥалыы олох тэринэн ыал буолбуттара. Ол мин төрөппүттэрим Иван Иннокентьевич уонна Татьяна Дмитриевна этилэр. Аҕам да, ийэм да дьиҥнээхтик аахсар буоллахха, иккиэн Нам дьоно. Аҕам билигин каартаҕа суох Көдөһү диэн нэһилиэккэ төрөөбүт-үөскээбит киһи. Кини эһэтэ бу сиргэ көһөн кэлэн олохсуйбут. Үһүйээн этэринэн Тааттаттан дуу, биитэр Бүлүүттэн дуу диэн. Харлампьевтар улаханнык тэнийбэтэхтэр эрээри, син сөбүн дьаһанан, сүөһүлээх-астаах, Сахаттай диэн сайылыктаах, Кулуһуннаах диэн кыстыктаах олорбуттар. Эһэм, Иннокентий Харлампьев, дьон-сэргэ ытыктыыр, тылын ылынар киһилэрэ эбитэ үһү. Кулубанан талыллан үлэлээбитэ дэһэллэр. Кини өлбүтүн кэннэ, эмээхсинэ, Натааһа, Маҕаҥҥа үс оҕотун илдьэ көһөн киирбит. Сахалартан бастакыларынан кэриэтэ нуучча дьоно, сыылкаҕа кэлбит аттакылар олохтообут дэриэбинэлэригэр балаҕан туттан олорбуттар. Бастаан быстахха кэлбит курдуктар, олохторо, дьиэлэрэ-уоттара барыта Көдөһүгэ хаалбыт. Кэлин санаатахпына, хаарыан дьиэ-уот, ампаар-хаһаа, иһит-хомуос онно, Көдөһүгэ хаалбыт эбит. Кыһалҕалаах үлэлээх колхоз кэмигэр, көлө суоҕар тэптэрэн, аҕам эрэйдээх ол дьиэни-уоту көһөрөн туттуон баҕарбыта, туолбатаҕа. Көлө үрдүгэр сылдьар нуучча ыала босхону эрэ үрдүнэн харчыга эһэбит-эбэбит кыһыҥҥы дьиэлэрин көһөрө охсон аҕалан Маҕаҥҥа туппуттара, билигин да дьэндэйэн турар...

Ийэм 1 Атамай нэһилиэгэр үөскээбит-төрөөбүт киһи. Аатырбыт Улуу Сыһыы — бу кини дойдута. Билигин суол-иис суох эрээри, аҕыйах ыал олорор. Үйэ саҕаланыытыгар Харытыанаптар туттарбыт таҥараларын дьиэтэ бүтүн турар. Уруккута манна нэһилиэк киинэ эбит, онон оскуола баара үһү. Ийэм икки быраата I уонна II Сэмэн Даниловтар ол церковно-приходской оскуолаҕа үөрэнэн, иннилэрин-кэннилэрин аахсар дьон буолбуттар. Иккиэн утуу-субуу сэриигэ барбыттар, хайалара да төннүбэтэх. Хаалбыт кэргэннэрэ, оҕолоро эмиэ сэрии ыар дьылларыгар суорума суолламмыттара. Ийэм кыра быраата Степан Данилов сэрии кэнниттэн үөрэнэн, Өлүөхүмэнэн, Мирнэйинэн учууталлаабыт. Киниттэн билигин кыыһа Альбина уонна сиэнэ Герман Даниловтар бааллар. Ийэм өртүттэн уран тыллаах, иччилээх саҥалаах аймах баара биллэр. Эрдэ өлбүт эһэбит Дмитрий Данилов-Ымньааһын олоҥхоһут эбитэ үһү. Эбэбит Павлова Анна Васильевна тыла ууһунан, эҕэлээҕинэн, сытыытынан кырдьан да баран иннин кимиэхэ да биэрбэтэх эмээхсин.

...Ол икки огдообо сэрии кэннинээҕи кыһалҕалаах сылларга холбоһон Маҕаҥҥа олохсуйаллар. Мин иннибинэ икки уол оҕо төрөөн баран, балтарааларыгар эрэ тиийээт өлөн хаалыталаабыттар. Инньэ гынан мин күҥҥэ көрбүт көмүс чыычаахтара, биэспэр дылы баар-суох соҕотох оҕолоро этим. Мин биэстээхпэр быраатым Коля төрөөбүтэ. Оҕо сааһым ас-таҥас дэлэй далбарыгар буолбакка, мин ис эйгэм, санаам табылларын туһугар кыһамньы, маанылааһын ортотугар ааспыта. Ийэбэр, аҕабар мин туллар тутаах, саамай мааны киһи буоларбын бэйэбин өйдүөхпүттэн сэрэйэрим. Билигин ким эрэ оҕону атааҕынан сирэй- харах астаҕына, мин күлэ-оонньуу этээччибин: "Атаах, мааны оҕоттон куһаҕан киһи тахсыбат" диэн. Кырдьыга да оннук! Дьиэ кэргэҥҥэ соҕотох үтүөнү, сырдыгы эрэ иҥэриммит киһи олус хаҕыс, тыйыс, куруубай, кэрээнэ суох буолара табыллыбат.

Оҕо сааһым мичээрэ... Оҕо сааһым сырдык, кэрэ түгэннэрэ...

МИН ГЕОГРАФИЯМ

Дэриэбинэбит баара-суоҕа биир уһун сыыры кыйа барар соҕотох уулуссалааҕа. "Арҕаа бас" диэн дэриэбинэ түгэх өртүгэр хаһан эмэ, хам-түм тиийиллэрэ. Онно баар оҕолор бэйэлэрэ туспа хамаанда буоланнар, биһигини атыҥырыы көрсөллөрө. Мин эйгэм — оскуола тула олорор ыал оҕолоро. Нууччалар, сахалар бары бииргэ сылдьарбыт эрээри, сороҕор бурайсан да турарбыт.

Холобура, биһигиттэн илин диэки улахан радиостанция маачталара көстөллөрө. Ону мин "Москва көстөр" диирим. Онтон арҕаа диэки хайаҕа мас улахан вышка баара — ол миэхэ Ленинград дэнэрэ. Ону бииргэ оонньуур оҕолорум сороҕор ылыммакка, кыыһырсарбытын өйдүүбүн.

Аан дойду килбэйэр киинэ, саамай тутаах, олох кэрэтэ бүүс-бүтүннүү түмүллүбүт сирэ мин оҕотук өйдөбүлбэр Маҕан этэ. Ханна эрэ чугас соҕус Куорат баара, хаһан да "Дьокуускай" дииллэрин истибэтим. Куоракка хортуоппуй атыылыы, тугу эрэ атыылаһа улахан дьон колхозтан Намскай диэн ааттаах бэрт нэс аты улассан, оҥостон аҕай киирэллэрэ. Мин аҕам эмиэ хам-түм сылдьара уонна куоракка олорор эдьиийдэрбиттэн араас кэһии аҕалара. “Монпансье" кэмпиэт ол саҕана биһиэхэ лампасыай диэн ааттааҕа, араас бурдук астар — булочкалар, коржиктар кэлэллэрэ. Ону таһынан син ыраах эрээри, киһи тиийэр сиригэр Москва уонна Ленинград бааллара. Москва саамай кылаабынай куорат быһыылааҕа, онно туох барыта баар, бэл диэтэр бэйэтэ саҥарар уонна хаамар куукула. Биирдэ, мин биэстээхпэр-алталаахпар аҕабар почтаттан сурук аҕалан биэрдилэр. Сарсын күнүс үскэ хайаан да почтаҕа тиий, эйигин Москваттан переговорга ыҥырбыттар диэтилэр. Дэриэбинэҕэ мин аҕабын Москваттан кэпсэтэргэ ыҥырбыттарын туһунан сурах түргэнник тарҕана охсубута. Мин ол киэһэ бииргэ оонньуур оҕолорбор харыс үрдээн көстүбүтүм. Сарсыныгар аҕабын хаайан туран почтаҕа барсыбытым. Ийэбинээн киэһэ кэпсэтэллэриттэн, аҕам үйэ-хайа аймаҕа киһи сэрииттэн төннүбэккэ, Москваҕа олохсуйбутун истибитим. Мин ол ыраах олорор, билбэт аймаҕым миэхэ бэйэтэ хаамар, саҥарар куукуланы ыытаарай диэн кистэлэҥ санааламмытым. Ону баара, аҕам аанньа истибэтэ эбитэ дуу, сибээс оччо куһаҕана бэрдэ эбитэ дуу, кэпсэппиттэрин тухары хос-хос ыйытыһан эрэ тахсыбыттара. Арай аҕам дөрүн-дөрүн "өлбүтэ", "көспүтэ", "билигин билбэтим" эрэ диэмэхтиирэ. Киниэхэ үйэтигэр биирдэ түбэспит Москвалыын кэпсэтиитэ быһыылааҕа... Анараа киһи, бука, дойдутун ахтан, санаата буолбакка кэпсэтэ сатаабыта буолуо. Ол оннук ааспыта. Улаатан баран аҕабыттан ол мин оҕо сааспар Москва диэн өйдөбүлү иччилээбит ыраах аймаҕым туһунан ыйыталаспакка хаалбыппыттан олус хомойобун.

Ленинград туһунан өйдөбүл эмиэ бэйэтэ ураты этэ. Ол өйдөбүл сөбүн билигин сөҕө саныыбын. Ленинград диэн биһиги, оҕолор, санаабытыгар Москваттан атын, ордук кэрэ, кыраһыабай уонна көҥүл куорат этэ. Ити санаалар, бука, улахан оҕолор кэпсээннэриттэн, нуучча дьоно Ленинград туһунан быстах этиилэриттэн ситимнэнэн үөскээбитэ эбитэ буолуо.

Ити оҕо эрдэҕинээҕи, биэстээхпэр-алталаахпар үөскээбит география туһунан өйдөбүллэрим бэйэбин кытта тэҥҥэ улаатан, кэҥээн испиттэрэ. Ол эрээри билигин да дэриэбинэ кытыытыгар турар радиостанция антенналарын көрдөхпүнэ, миигин оҕо сааһым сылаас тыына кууһан ылар.

Букатын уларыйбатах, ол кыра эрдэҕинээҕи кэммиттэн бүгүҥҥү олохпор тэҥҥэ киирбит оҕо сааһым географията эмиэ баар. Ол Маҕаным кыра да, киэҥ да алаастара, бүччүм алардара, кыракый күөллэрэ. От үлэтигэр аҕам батыһыннара сылдьан кэпсээбитин, көрдөрбүтүн күн бүгүнүгэр диэри өйдүүбүн. Арай, ол аҕабын батыһарым саҕана сирим-уотум мэлдьи киэҥ, халлааным үрдүк, айылҕа бүүс-бүтүннүү тупсан, сириэдийэн, муҥутуур күөҕэр чэлгийэн турар буолара. Билигин Мыраамыһын, Ыарҕалаах уонна нууччалыы Прохладнай диэн ааттаах алаастарым кытыытыгар киирдэхпинэ, ол сирдэрим чаҕыл, сырдык, кэрэ сэбэрэлээх сороҕор көстүбэттэриттэн хомойобун. Сыллар аастахтара. Айылҕа да дьүһүн кубулуйан, ото-маһа хойдон, биитэр көҕүрээн, күөлэ-уута эбиллэрэ эбиллэн, уолара уолан истэҕэ... Хайа уонна икки атахтаах күннээҕи кыһалҕатын толунаары харса-хабыра суох айбардаабытын содула ханна барыай!

Дьэҥкир хатыҥ чараҥнар төгүрүччү үмүөрүспүт талахтар, үөттэр үгүөрүтүк үүммүт чуумпу, кыра алаастарым! Күөлүн тула сыл аайы сибэкки арааһын анаан-минээн тупсаҕайдык бөлөхтөөн тэлгэтэр Прохладнайым барахсан... Хаһан эрэ бу кэрэ алааска, сыыр үрдүгэр мин эбэм Натааһа эмээхсин балаҕана турбута. Ханнык да атын сиргэ үүммэт кэрэ саха ландыһа бу алааска үүнэр. Ыһыах саҕана, бэс ыйын ортотугар ити сибэкки саһарҕа курдук нарын өҥнөөх кып-кыра чуораанчыктаах кылгас умнаһын өрө анньар.... Мин бу сибэккини эбэм, аҕам миэхэ сыл аайы ыытар кэһиилэрин, бэлэхтэрин курдук ылынабын.

Төрөөбүт төрүт сирим саамай тапталлаах муннугар, кутум-сүрүм иччилэммит дойдутугар, бу мантан, мантан саҕаламмыта барыта! Бу баар миигин хайа да кый ыраахтан тардан ылар кэрэ сирим, мин дьылҕам килбэйэр киинэ...

"АҺЫЫ ДУУ, НЬУЛУУН ДУУ?"

Кыра сылдьан бэрт сыыдам, кыанар уонна мэник этим быһыылааҕа...

Олбуору, күрүөнү үрдүнэн, сырсары кытта сырсан, барары кытта барсан иһэрим. Ол сылдьан охтуу, тобугу дьукку түһүү олус элбэх буолара. Ону ааһан наар таҥаспын хайа түһэр идэлээҕим. Биирдэ ол оннук ханна эрэ сүүрэ сылдьан күрүө үрдүнэн түһэн иһэн ырбаахым эҥэрин аллараттан хонноҕум анныгар дылы хайа түһэн кэбистим. Мөҕүллэрим биллэр. Ол иһин дьиэбэр чугаһаан баран, өй булан, ырбаахыбын ыстааммар угуннум. Ол ыстааным халыҥ соҕус "хайыһар" ыстаана этэ. Ийэм туохха эрэ түбүгүрэ сылдьар буолан аахайбата, мин олбуорга ол курдук холку баҕайытык басхаҥныы сырыттахпына аҕам кэллэ.

— Хайа, бу тоҕо ырбаахыгын ыстааҥҥар угуннуҥ? Пахай да, кыыс буолан баран, — диэтэ.

— Ээ, бэйэм, — диэн эппиэттээх буоллум.

— Хостоо, хостоо. Көрөргө куһаҕан, — диэн аҕам модьуйда.

Ханна барыахпыный, икки аҥы буолбут эҥэрбин хостоон таһаардым. Аҕам ийэбин ыҥырда.

— Дьэ, көр, кыыскын, — диэн буолла.

Кини күлэрин кистээн кыыһырбыта буолара биллэрэ. Ийэм сонно тута миигин сиэтэн дэллэритэн илдьэ барда. Итинник сиэтии тугунан түмүктэнэрин мин бэркэ билэрим. Үөһээ дьиэ өһүөтүгэр чыпчаххай анньыллан турара. Ол чыпчаххайынан миигин ийэм буруйданнахпына таһыйара. "Аһыы дуу, ньулуун дуу" дии-дии илиибин сабырҕатара, ону мин өһөспөр илиибин кэннибэр кистии-кистии "ньулуун, ньулуун" диирим... Онон төһө да мааным иһин буруйданар диэн тугун билэрим. Сотору-сотору ким да суоҕар салҕанан тахсан ол чыпчаххайдары тоһутан-тоһутан кэбиһэрим уонна тугу да билбэтэх киһилии саҥата суох сылдьарым... Саҥа чыпчаххай бэрт сотору оннун булбут буолара.

Биирдэ үгэспинэн саалла илик олбуор устун хаама сырыттым. Хаптаһыннаах өртө бүтэн хаалла, туорай мас арыый намыһах уонна күөгэҥнэс да соҕус. Ону ол диэбэккэ ол туорай мас устун бардым. Аны манна быыстаах соҕустук хаптаһыннар сааллыбыттар, эрбэнэ иликтэр быһыылаах, тэҥэ суохтар. Хайдах эрэ мүччү- хаччы туттан охто сыстым уонна сиспин дьукку астаран, таҥаһым барыта өрө сыҕаллан, халыҥ хаптаһыҥҥа ыйанан хааллым. Бастаан ыгылыйдым, ол эрээри син киһи ыйанан туруох курдук, арай хонноҕум аннынан таҥаһым быһа киирэн, бобо тутар. Илиим-атаҕым хамсыыр. Сиргэ тиийбэппин, миэтэрэттэн ордук быһыылаах. Эмиэ таҥаспын алдьаттым диэн санааттан, саҥата суох турарга быһаарынным. Син балайда ыйанан турдум. Ийэм үүт эрийэ сылдьара. Бүтэн, ньирэйгэ үүт илдьээри тахсан кэллэ. Бастаан өйдөөн көрбөтө, онтон төннөн иһэн көрөн баран, соһуйан охто сыста. Мин саҥата суох ыйанан турдаҕым үһү ол тухары. Эмиэ таһылынным эрээри, бу сырыыга аатыгар эрэ уонна "Бу киһини куттаатаҕын, килэччи көрөн баран бу турар эбит, саатар саҥарбат,"— диэн хос-хос мөҕүүлээх этэ...

Билигин бэйэм ийэ буолан, оҕо улаатарыгар, тулалыыр эйгэтин чинчийэригэр оҕо саас бары алҕаһын хатылыырын билэбин. Кырдьаҕас дьон ороһу оҕото буоламмын, эрдэттэн бобуу-хаайыы элбэҕэ. Сороҕор, оннук гыныахха сөбүн да билбэккэ сырыттахпына, этэн биэрэллэрэ.

— Наһаа сымнаҕас көп хаар түспүт. Тахсан аны сии сылдьаайаҕын, — диирэ ийэм.

Хаары сиэххэ сөбүн истэн,тахсаат да амсайарым...

Биир кыһыҥҥы түбэлтэни олус өйдүүбүн. Ийэм да кэлин кэпсии-кэпсии күлэрэ.

Аҕам муус тиэйэ барда. Кини төннөрүн кэтэһии бөҕө. Сырдык, күннээх, чаҕылхай баҕайы күн эрээри, тымныы. Мин аҕам сыарҕалаах атын сиэтэн иһэрин көрөн, таҥнан утары сүүрэн таҕыстым. Олбуор аанын аһааччы буоллум. Ол сылдьан сыарҕаҕа тиэллибит мууһу чинчийдим. Эчи, үчүгэйин, тэп-тэҥник быһыллыбытын, саалыстаан дьиэ туттан оонньуохха да сөп. Аны дьэҥкирин, ырааһын! Көҕөрүмтүйэн көстөр муус иһигэр онон-манан кып-кыра сэбирдэхтиҥи оттор күөҕүнэн тоҥо сылдьаллар. Күөлгэ сытар муус нөҥүө күөл түгэҕэ көстөрө буолуо дуо? Муус эчи үчүгэйин! Муус уута минньигэс буолар дииллэр...

Ити курдук санаалар мин биэстээх төбөбөр охсуллан аастылар уонна сонно тута мууһу салаан ыллым. Тылым хам сыстан хаалла, аҕам буоллар атын сиэтэн олбуорга киирдэ. Мин сыарҕалаах ат кэнниттэн, мууска тылбынан сыстан, олбуорбар көтөллөнөн киирдим... Эмиэ араллаан буолла, дьиэттэн сылаас ууну сүүрдэн таһааран кутаннар, араардылар. Тылым ыалдьар. Үҥсэргиибин. Аҕам күлэр, ийэм: "Саатта, кэһэй," — диир. Ити кини элбэхтик туттар тыла этэ. Бэйэм буруйбунан эмсэҕэлээн баран үҥсэргээтэхпинэ, мэлдьи ити тыллары этэрэ. Мин улахан да киһи буолан баран, хомолтобун, кэлэйиибин ийэбэр кэпсээтэхпинэ, сороҕор эмиэ "Саатта, кэһэ-эй," — диирэ. Олус итэҕэйимтиэ, дьон тылыгар кииримтиэбин онон тохтоппута. Дьиҥэ мин ити тыллартан хомойорум да, өһүргэнэрим да баара. Ол эрээри билигин хайа баҕарар олоххо буолар түбэлтэ төрүөтэ үксүгэр бэйэҥ дьаһаныыгар кистэнэрин судургутук өйдөтөр тыллар эбит диэн сыаналыыбын. Сороҕор билигин бэйэм оҕобор "Саатта, кэһэй" диэн эрэр буолабын...

Ийэм барахсан үтүө санаата, кини истиҥ таптала күн бүгүн да санаабын сылаанньытар. Олох обургу аһыы да, ньулуун да амтаннаах күннэригэр кини тылларын мэлдьи өйдүүбүн. Кини мин дьаһаныыбын хайдах ылыныа этэй диэн ырыҥалыы саныыбын. Мин бэйэм бу орто дойдуга баарым тухары, ийэм барахсан туһунан өйдөбүл олохпор баар буолуо...

КУОРАТ ЧУГАС ЭБИТ

Куоракка аҕабын кытта барсыахпын наһаа баҕарабын. Кырам да бэрт быһыылаах, илдьибэт. Өтөрүнэн баҕар Куораппын көрүө да суоҕум эбитэ буолуо, ону баара мин биир бөрүкүтэ суох дьайыыны оҥордум.

Биһиэхэ хоноһо кыыс-дьахтар кэллэ. Кини хантан ханна эрэ көһөн иһэр. Хас да куулга угуллубут таһаҕастаах, биир чымадааннаах. Бэйэтэ уп-уһун көнө уҥуохтаах, хара лаахтаах көмүс бирээскэлээх курдаах. Эмиэ оннук лаахтаах уонна икки тимир төгүрүктэр хатыһан ''тас" гына тыаһаан сабыллар олус үчүгэй кып-кыра суумкалаах. Аата "ридикюль" диэн үһү. Мин кыыс малыттан ордук ити ридикюльга олус ымсыырдым. Тугу эрэ хостоору аспытыгар, икки төгүрүк тимирдэр хайдах гыннахха арахсалларын көрөн хааллым. Кыыс кимнээҕи эрэ кэтэһэр, кинини кэлэн ылан ааһыахтаахтар быһыылаах. Оттон хап-хара, кып-кылабачыгас, төп-төгүрүк тимирдэрдээх ридикюль күүлэҕэ куул үрдүгэр сытар да сытар. Күнү быһа киирэ-тахса мин хараҕым ридикюльтан арахпата. Киэһэлик ким да суоҕар түбэһэн мин ымсыылаах малбын илиибэр ылан, били төгүрүктэри эрийэ туттум.. Ридикюлүм аһылла түстэ. Иһигэр кыра сиэркилэ уонна халыҥ кумааҕылар бааллар эбит. Мин ол кумааҕылартан сороҕун хостоон ыллым уонна куһаҕаны оҥорорбун испэр сэрэйэ-сэрэйэ олбуорбуттан уулуссаҕа таҕыстым. Сонно тута дьүөгэлэрим Галя уонна Натааһа (кини биһигини дэриэбинэҕэ биирбитин кыра, биирбитин улахан диэн араараллара) ойон кэллилэр.

— Оо, харчы! — диэтэ сытыы-хотуу, түргэн Галя.

— Аҕал миэхэ!

Мин хап-сабар түҥэтэн киирэн бардым. Кытархай өҥнөөхтөрүн Галяҕа, күөхтэрин кыра Натааһаҕа биэртэлээтим. Өссө эбии атын оҕолор сырсан кэллилэр. Ол кэмҥэ чугастыы олорор биһигиттэн лаппа аҕа Валентин уол тиийэн кэллэ.

— Натааһа, эн итини хантан ыллыҥ? — диэн ыйытта.

Мин эппиэттээбэтим, ол эрээри тутуллар түгэним чугаһаабытын сэрэйдим. Оҕолорго хаалбыппын туҥэтэн эрдэхпинэ, олбуортан ийэм таҕыста. Кэнниттэн Валентин иһэр. Ийэм тутатына харчыны хомуйан ылла, миигин кытаанахтык харбаан ылан сиэттэ. Дьиэҕэ киирэн харчыны кыыска төннөрдүлэр, ааҕыы буолла, хата итэҕэстэммэтэх. Дьон-сэргэ тарҕаспытын кэннэ, киэһэ ийэлээх аҕам миигин өр мөхтүлэр. Ол мөҕүүттэн мин ити ойуулаах кумааҕы харчы диэн ааттааҕын уонна уоруйах буола сыспыппын биллим. Ийэм, тоҕо мин атын киһи малын тыыппыппын араастаан ыйыталаһа сатаата, аҕам кыыһырда. "Саакка киллэрдиҥ, итинник быһыы уоруйах дэнэр. Биһиги аймахха түөкүн суох, дьэ, сэрэн," — диэн кытаанахтык мөхтө. Кини кыыһырарыттан мин олус салларым, тоҕо диэтэххэ аҕам хаһан эмэ, ол эрээри дохсуннук кыыһырара. Ийэм мөҕүүтэ, таһыыра дэлэйэ, ол гынан баран түргэнник аһарара. Мин букатын тылбыттан матан, тугу да сатаан кэпсээбэтим. Күнү быһа хоноһо кыыс тула эргичийбиппин, ол кыра суумка аатын киниттэн истибиппин уонна харчыны уорар санаам суоҕун, көннөрү — икки тимир төгүрүгү эрийэ тутан көрүөхпүн баҕарбыппын кыайан быһаарбатым... Харчы харчы буоларын да билбэтим — төрөппүттэрим колхозтаах дьон харчыны тэлимнэппэт этилэр... Ол быыһыгар Валентиҥҥа абарарым, кини хобулаан биэрбитигэр буолбатах, миигиттэн албыннаспыт, сымнаҕас куолаһынан харчы туһунан ыйыппытыттан. Кини улахан буолан биһигини кытта хаһан да ити иннинэ айах атан кэпсэппэт этэ...

Саамай ыарахана, куһаҕана ол киэһэ миигин таһыйбатылар. Оннооҕор буолуох араас кыра буруйга таһыллар бэйэм, бу сырыыга бэлэм этим да... Киэһэ буруйдаммыт санаабар баттатан утуйбакка сытан, дьонум кэпсэтэллэрин истибитим.

— Ээ, ити эрэйдээх өрөдүкүүлгэ ымсыыран тыытта быһыылаах, — диир ийэм.

— Атын киһи малын син биир тыытыа суохтаах. Илиитэ бара үөрэнэн хаалыа, — аҕам сөбүлээбэт саҥата иһиллэр.

— Өрөбүлгэ ити кыыһы илдьэ киир. Ымсыырар малын ылан биэр. Кыра оҕо суумката да баар ини,— диэн ийэм туруоруста.

Сити курдук буруйдаах киһи хата куораттыыр буолан таҕыстым. Ол онно да ороммор иһийэ сытан ийэм хайдах мин ридикюльга ымсыырбыппын билбитин сөхпүтүм. Билигин да сөҕөбүн... Ийэ сүрэҕэ чараас, ийэ сүрэҕэ сэрэйигэс буоллаҕа.

Куорат... Куорат диэн улуу, киэҥ уораҕай, дьалхаанаах сырыылаах сэрэх дойду диэн өйдөбүл миэхэ баара. Аҕам хортуоппуй атыылыы барарыгар хомунуу, тэрээһин бөҕө буолара. Бу сырыыга ийэм иккиэммитин тэрийдэ.

Баһаарга хортуоппуй атыылыахтаахпыт, ол куулга кутулунна. Арааһа, бэс ыйын саҕаланыыта этэ. Сир- дойду көҕөрөн аҕай турара. Намскайбытын көлүйэн, тэлиэгэҕэ хортуоппуйбутун тиэнэн, эргэ Маҕан суолунан айаннаатыбыт.

Мин Куораты аан бастаан көрөрбүттэн долгуйарым диэн сүрдээх. Төһө эрэ элбэх таас дьиэ, автобус баар буолла... Киинэҕэ көрбүт киин куораттарбар маарынныыры кэтэһэрим. Мыраан саамай үрдүк сыырыгар тиийэн баран, Туймаада эбэ хотун нэлэйэн көстүбүтүгэр аҕам атын тохтотто уонна "Көр, ол Куоратыҥ көстөр," — диэтэ. Мин тэлиэгэ үрдүгэр туран көҕөрүмтүйэн көстөр салгыҥҥа куорат мас дьиэлэрэ тэлгэнэллэрин, онон-манан үрүҥ таас тутуулар көстөллөрүн, ыраах сир уонна халлаан силбэһэр ыр быытыгар Өлүөнэ кэтит лиэнтэтэ субулларын өр одуулаһан турбутум...

Ол бастакы Куоракка сылдьыыбын онон-манан өйдүүбүн. Хортуоппуйбутун Күөх баһаарга атыылаан баран, бэттэх билиҥҥи автовокзал утарыта улахан атыы-тутуу сиригэр “барахолкаҕа" кэллибит. Аҕам тугу атыыласпыта буолла — билбэтим, арай миигин илиибиттэн кытаанахтык сиэтэ сылдьыбытын өйдүүбүн. Киһи бөҕөтө аалыҥнас. Мин дьон быыһыгар тугу да көрөр кыаҕа суох соһуллан дьулуруйан иһэбин. Ол иһэн сиргэ дьон атаҕын анныгар харчылар ыһылла сыталларын көрөн, аҕам соһорун быыһыгар, атын илиибинэн аҕыйаҕы хомуйан ыллым. Ытыспар бобо тута сырыттым. Баһаартан тахсан баран аҕабар көрдөрдүм. Кини "ийэҕэр биэрээр" диэтэ. Киэһэ дьиэбэр тиийэн кэпсээбиппэр ийэм үөрбүтүн өйдүүбүн: