Обыз - бағзыдан келе жатқан таңғажайып аспап

Қобыз сөзі «қобыдан шыққан дыбыс» деген мағына береді. Қазақ халқы үшін қобыз киелі аспап болып саналады. Себебі, қобыз тартқан бақсы сынды жандардың адам тағдырына әсер ететін күші, бойында үлкен қабілеті бар болған. Қобыздан шыққан үн адам бойындағы әлсіздік я жағымсыз күштерді сыртқа шығарып, оған күш-қуат береді. Қобыз туралы әңгіме қозғау қиын. Өте қиын. Біріншіден, ол – жай музыкалық аспап емес, ежелгі ата-бабаларымыздың кие тұтқан бір тотемі. Түркі әлемі қобызды Тәңірімен байланыстырған. Расында да, қобыздың табиғаттың біз сезбейтін қандай да бір құпия, тылсым күштерін қозғайтын қасиеті барына дау айту қиын.

Ал тәңірілік сенім, көптеген зерттеушілердің пікірінше, табиғат туралы күрделі ілімдер жиынтығы…Екіншіден, Қазан төңкерісінен кейінгі сұрапыл жылдарда ескілікке, дінге қатыстының бәрі қудалауға ұшырағаны белгілі. Ел шолақ белсенділерден Құранды қалай жасырса, қобызды да солай жасырды. Жыршылардың, бақсылардың қолынан түркі жұрты мыңдаған жылдар бойы серік еткен киелі аспап күшпен тартып алынды. Нәтижесінде бүгінгі бізге қобыз бұрынғы қобыз емес, соның жұрнағы ғана болып жетті. Кеңестік кезеңде әр нәрседен ілік іздеп, тіміскіленіп жүретін шолақ белсенді­лер қобызды бақсы-балгерлердің аспабы деп қара күйе жаққысы да келді. Бірақ сан ғасыр сорабынан аман-есен шыққан қобыз бүгінде қазақтың бас аспаптарының қатарына қосылды. Байырғы қазақ шеберлері оның ішегін жылқының құйрық қылынан жасайды екен. Онда да сойылған жылқының емес, тірі жылқының құйрық қылын жұлып алып, тұзға салып қайнатып барып, әбден баптап тағады екен. Қазір тым таралған, қобыздың әуелгі тұрпа­тынан тым жіңішкеріп кеткен сым шекті қобыздар шықты. Қобыз сияқты екі тізе­нің ортасына қысып отырып тартатыны бол­маса, оның скрипкадан айырмасы шама­лы. Ал скрипканы қобыздың көшірмесі са­най­тындар баршылық.
Сонау көнеден келе жатқан киелі аспап екіге бөлінеді. Бірін – қылқобыз, ек­ін­шісін нарқобыз деп атайды. Бүгінде күй тартуға арналған тұрқы шағын ғана аспапты қылқобыз атап жүр. Ал нар­қо­быздың шанағы үлкен. Оның қыл­ қо­быз­дан айырмасы басына жезден, темірден соғылған сылдырмақтар ілінген, үні күркіреген жуан болып келеді. Тарихи де­ректерге сүйенсек, нарқобызды, негізі­нен, бақсылар шалған сияқты. Бақсы сарыны аталатын жанр ғасырлар бойы осы нарқобызбен орындалып келген. Осы күнге аты жеткен қобызшылардың көбі абыз, жырау, бақсы болған. Бүгінде ел ара­сында оны музыкалық аспап ретінде емес, емшілерге арнап жасайтын шеберлер баршылық. Негізгі стандарт бойынша емес, оның дауысы күңіреніп шықса болғаны деп есептейтіндер де жоқ емес. Ал қобызбен емдейтін емшілер де некен-саяқ. Бұрынғы бақсылық дәстүрге сайсақ, қобыз үні адамның бойындағы жын-шайтанды қуады-мыс. Осы сөздің жаны бар шығар, расында, қобыздың күңіренген қою үнін естіген адамның тұла бойы түршігіп, ерекше сезімге бөленетіні де рас. Медицина тілімен айтқанда, қобыз үнімен емдеу тәсілін мелотерапия деп атайды...

Сапалы жасалған қобыздың өзі бірнеше мың доллар тұрады. Ағаштан шауып алуға қанша қажыр-қайрат жұмсалады. Шығыны да бар. Бүгінде өнерпаздарымыз пайдаланып жүрген нарқобыз – 2 мың, 1 мың доллар тұрады...
Әуеде – қобыз үні
Қобызбен орындалатын шығармалар бүгінде түрленіп, заманауи үлгіде дамып келеді. Тыңдармандардың қатары да молая түсуде. Жуырда отандық бір әуе компаниясы өз жолаушыларына керемет сый жасады. Компания ұшақ борттарында қобызда орындалған күйлерді сан мыңдаған жолаушылардың назарына ұсынды. Бүгінде елдің бәрі есірік эстрадаға елітіп жүрген шақта қобыздың тасада қалып кетпей, болашақта дами беретінінің айқын дәлелі болса керек.

қобыз үні тыңдау.

Үйретілетін ән: Абайдың«Желсіз түнде жарық - ай»

Сыныбы. Музыка. 13.12.2013ж. 14.12.2013ж.

Сабақтың тақырыбы: Монғол халқының көнеден жеткен моринхур аспабы

Сабақтың мақсаты: Білімділік:Монғол халывмен таныстырып, көрші елдер халқының аспаптарын айта өту. Тәрбиелік мақсаты: Халық татулығы - ел тыныштығы , ел бірлігі – аспан тыныштығы, көк аспан жатқырап тұрса, бейбітшілік орнату болашақ жастардың қолында екенін айтып татулыққа тірбиелеу.Оқушыларды білімдерін дамыта отырып, мәдениетке тәрбиелеу.Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы, әдебиет,әдеп. Сабақ көрнекілігі: суреттер, үн таспа, диск аспаптар.Сабақ барысы І. Ұйымдастыру. Сабақтың мақсатымен таныстыруІІ Үй тапсырмасын сұрау: «Желсіз түнде жарық - ай »әнін жатқа сұрау.Cуреттер көрсетіп, таныс аспаптардың аттарын, қалай ойналатынын және қандай түріне жататынын атау.

ІІІ. Жаңа сабақ а)Мына музыкалық аспаптарды қай елдің муз. аспаптары екенін тұсына жаз.
б) 1. моринхур- монғол
2. чанг- тәжік
3. саз- армян
4. рубаб- өзбек
5. дойра- өзбек
6. зурна- әзірбайжан
7. кобза- украйна
8. карнай- өзбек, тәжік
9. балалайка- орыс
10. гитара- испанМемлекеттің құрылуы. XIII ғасырдың екінші онжылдығында Қазақстан территориясы Шыңғыс-хан бастаған соғыс–құмар татар-монғол тайпаларының шапқыншылығына ұшырады. Бұл тайпалар Азияның ішкі шалғай аудандарының ұлан – байтақ жерін иеленген еді.

Моңғол тайпалары әлеуметтік–экономикалық дамудың түрлі сатысында болатын, «орман халқы» және көшпелі қыр халқы деп аталатындарға бөлініп өмір сүрді. «Орман» тайпалары негізінен аң аулаумен, қыр тайпалары көшпелі мал шаруашылығымен айналысты және бұлар сан жағынан басым болып, монғол қоғамының саяси өмірінде жетекші роль атқарды.

ХІІ–ХІІІ ғасырлардың межесінде монғол қоғамында феодалдық қатынастардың қалыптасу процессі жүріп жатты. Бұл қоғам екі топқа бөлінеді: нояндар және езгідегі араттарға бөлінді. ХІІІ ғасырдың басында татар - монғол тайпаларының басын біріктірген Монғол феодалдық мемлекеті құрылды. Бұл мемлекеттің негізін салушы Борджеген тайпасынан шыққан Темучин болды. Ол бір дерек бойынша 1162 жылы, екінші дерек бойынша 1155 жылы бай ноян Есугей – бағадұрдың отбасында дүниеге келген. Шешесі -Меркет қызы, руы қоңрат. Темучин ер жете келе көшпелілер үстінен билік жүргізуүшін, тайпалар арасындағы күрес жағдайынданегізгіқарсыластарыныңбарлығын женіп, 1203-1204 жылдары моңғолдың бүкіл тайпаларын өзінің қол астына біріктірді. Егер бұрын Моңғолиянымекендеген тайпалардың көпшілігі татар деген (ең қуатты тайпалардың бірі аты ) белгілі болса, енді мемлекеттің нығаюына байланысты моңғолия тайпалары өздерін моңғолдар деп атай бастады да, бұл термин жинақтаушы этникалық – саяси мәнге ие болды. Монғол елінен енген бірқатар өнер түрлері бар. Атап өтер болсақ, моринхур, сыбызғы, көмей, уртын дуу (ұлттық ұласпалы ән), т.б. Сондай-ақ, өнерпаздарымыз ән шырқап, би билеумен қатар, домбыра, сырнай, кучир, шанз, садақ хур, дудар, тобшур сынды көне аспаптарда ойнайды. Монғол елінде қазақтың ұлттық өнерін дамытуға ешқандай шектеу қойылмаған. Бірақ, қаражат жағы қолбайлау болғандықтан, қазақ өнері біраз ақсап тұр. Есесіне, ондағы қазақ балаларының өз ана тілдерінде білім алуына мол мүмкіндік жасалған. Мәселен, Монғолияның Баян-Өлгей аймағында он жылдық 50 мектеп бар болса, оның 49-ы қазақ тілінде білім береді. Бұл – қазақтарға деген үлкен қамқорлық.

Өнернама тарихында өзіндік суреткерлік болмысымен есімін таңбалаған сирек дарақтың бірі сал Мұхит еді. Мералыұлы Мұхит (1841 – 1918). Баһадүр Әбілқайыр ханның ұрығы. Қаратай сұлтанның шөбересі. Сүйегі асыл.

Шандоз ән шебері, халық психологиясының білгірі сал Мұхит дыбыстар жүйесін әр қырынан құбылта құруымен тыңдаушысын эстетикалық-эмоционалдық көңіл-күйде қалдырып отырған. Мәтінде бейнеленген ойлау формаларының сезімдік әсерін әуен арқылы арттырып, күшін өсіре түскен. Бұған оның қай шығармасы да толық дәлел. Соның бірі – байтаққа жақсы таныс әйгілі «Зәуреш» әні. Өрнегі бөлек. Бітімі өзгеше. Қалың қарындасқа Ғарекеңнің, Ғарифолла ата Құрманғалиевтің (1903 – 1993) орындауында тарап еді. Бірегей орындаушысы-тын.

Зәуреш еліне дәріпті Медет есімді кісінің қызы екен дейді аңызға айналған дерек. Обадан опат болған отыз ұлдан соңғы жалғыз тұяқ. Әкенің бар үміті, бар жұбанышы – Зәуреш-ті, өмірімнің шырағы болар деген. Тағдыр оны көп көреді. Ажал тырнағына ілінеді. Саулы інгендей боздап келіп, суық қабірді құшақтап айтқан Медеттің сондағы сөздерін Мұхит кейін өлеңге айналдырып, зар – әнге қосқан дейді. Сөздері қамырықты. Эмоциялық бояуы өте күшті.

Уа, Зәуреш, сен үшін елден келдім, Баяғы өзің өскен жерден келдім. Сен неге мен келгенде тебіренбейсің Иіскеп бір сүйейін деген едім? Құланның жонда көрдім шоқырағын ,Қайыңның жаста көрдім жапырағын Қарамай кетіп қалып әкең сорға, Бір уыс көп көрді ме топырағым. (Ғарифолла Құрманғалиев. Мұхиттың әндері. Алматы. «Дастан» дыбыс жазу студиясы, 2001 ж.)

5 сыныбы. Музыка.20.12.2013ж. 21.12.2013ж.

Сабақтың тақырыбы: Түркі халықтарындағы үрмелі және ұрамалы аспаптар Сабақтың мақсаты: Білімділік: Түркі тілдес халқының мәдениеті мен тілі, діні ұқсас екекнін дәлелдеп, аспаптарын салыстырмалы түрде атап өту. Тәрбиелік мақсаты:Түркі халықтарының музыкалық өнеріндегі ұқсастық тек аспатарының ұқсастығымен шектелмейді, ол тектестік пен ұқсастық осы аспаптардағы орындау әдіс-тәсілдерінде де байқалады. Ұрмалы, үрмелі, шертпелі, ысқыш пен ойналатын аспаптарымыздағы ойнау тәсілдеріміз ортақ.Оқушыларды білімдерін дамыта отырып, мәдениетке тәрбиелеу. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы, әдебиет. Сабақ көрнекілігі: суреттер, үн таспа, диск аспаптар.Сабақ барысы І. Ұйымдастыру. Сабақтың мақсатымен таныстыруІІ Үй тапсырмасын сұрау: «Желсіз түнде жарық - ай »әнін жатқа сұрау.Cуреттер көрсетіп, таныс аспаптардың аттарын, қалай ойналатынын және қандай түріне жататынын атау.

ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ОРТАҚ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ Баршамызға белгілі, өнер- халықтарды жақындастыратын ерекше, құдіретті күш. Осы түркі халықтарының да арасындағы айрықша ортақтықты дәлелдейтін сол өнер. Көптеген тарихи, мәдени деректер бойынша – ежелгі заманнан әр халық өз өмір салтына, тұрмыс тіршілігіне байланысты өнер түрлерін дамытып оны рухани азық еткен.
Түркі халықтарының музыкалық мұраларын осы заманға дейін жеткізіп келген музыкалық аспаптардың орны ерекше,зерттеп жүрген ғалымдар көп.Өткен ғасырда: В. Беляев, А. Затаевич, Э. Хорнбостель, Эйхгорн, В. Шнитке, А. Жұбанов, Б. Сарыбаев, Б. Аманов, ал бүгінгі күні: Ә. Мұхамбетова, С. Елеманова, Б. Қарақұлов, С. Өтеғалиева т.б. ғалымдар түркілік музыка туралы еңбектер жазды Түркітілдес халықтардың музыкалық аспаптарына қатысты тың ойды Болат Шамғалиұлы Сарыбаев еңбектерінен табамыз. Ғалым қазақпен Сібірдің түркі тілдес халықтарының музыкалық аспаптарының арасындағы ұқсастықтарды ғылыми түрде зерттелген. Мысалы, қазақ философиясының ең негізгі қайнары түркі халықтарына ортақ ойлау жүйесінен келетін секілді, қазақ музыкасының да түп-тамыры, ежелгі арнасы түркілік әуен –саздарда жатқаны анық. Оған дәлел ретінде көптеген мысалдарды келтіруге болады, соның бірі бүгінге дейін қобыз репертуарында орындалып жүрген Қорқыт атаның күйлері. Бірқатар зерттеулерде Қорқыттың Сыр бойындағы оғыздардың астанасы Жанкент қаласында VIII-IX ғасырлар аралығында өмір сүргендігі туралы айтылады . Қорқыт түркі халықтарының эпосының негізін қалаушы жырау болып саналады.
Музыкадағы ұқсастық музыкалық аспаптың ұқсастығынан да пайда болады. Жасалуы, формасы, дыбыс шығару ерекшелігі ұқсас болмаған аспаптардың үнінде жақындық болуы мүмкін емес. Бұған дәлел іздеудің өзі артық. Мысалы баяннан, гитарадан домбыраның немесе қобыздың үнін шығару мүмкін емес. Оған қарағанда формасы аздап ұқсайтын скрипканың үні қобызға жақындау. Демек музыкадағы туыстастықтың тектестіктің сыры ең алдымен музыкалық аспапқа байланысты. Ал аспап өз кезегінде сол аспапты жасаған халықтың дыбыс бояуына негізделіп жасалатыны, сол халық жасаған жаратылыстық ортаға байланысты болатыны тағы бар.
Б. Сарыбаев қазақтың музыкалық аспаптары батыс Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтарының, сонымен қатар монғол мен қалмақтардың музыкалық аспаптырына көп ұқсайтығы жайлы да жазған. Ал, сол елдердің музыкасы да қазақ музыкасынан алшақ емес екенін бәріміз білеміз.

Осыдан 2 мың жыл бұрын тұтынылған қос ішекті аспаптың бейнесі айрықша назар аударады... бұған бүгінгі күнгі ең тектес ең жақын аспап ретінде қазақтың домбырсы мен қырғыздың қомузын жатақызуға болады». Бүгінгі күні әлемде ең танымал әрі ең көп тараған еуропалық аспаптар қатарына жататын: скрипка, альт, виолончель аспаптарының шыққан тегі ыспалы аспап қобыз, шыққан жері Орта Азия екендіктері жайлы да В. Виноградов айтып кеткен.
Жалпы түркі халықтарының бір тектес аспаптарын салыстырмалы түрде талдап зерттеген кезде көптеген халықтардың аспаптары түрлі себептер мен өзгерістерге ұшырағандықтары байқалады. Мәселен, қазақтың домбырасы мен қобызы кеңестік дәуірде халық музыкасын еуропаландыру ықпалының әсерімен, қазақтың күйлерін оркестрлік жүйеге түсіру нәтижесінде көптеген өзгерістерге тап болды. Дәлірек айтса 1930 жылдары А.Қ. Жұбанов тұңғыш қазақ ұлт аспаптар оркестрін құру мақсатында белгілі шебер И. Романенко мен біріге қобыз, домбыра аспаптарын реконструкцияландырып, еуропалық дыбыс қатарына сәйкестіре перне мен ішектерді өзгерткен. Осы сәттен бастап ежелден келе жатқан ауызша музыкалық өнеріміз нота жүйесіне көшті, соның арқасында музыкалық мұраларымыз арнайы музыкалық оқу орындарында үйретіліп, елімізде кеңінен насихаттала бастады. Бірақ осы сәттен бастап біз түп-тамырымыздан, дәстүрлі қаймағы бұзылмаған музыкалық өнеріміздің үлгілерінен, қоңыр табиғи бояуымыздан алшақтай бастадық.
Түркі халықтарының басқа өкілдеріне келер болсақ, кеңестік заман кезіндегі еуропалық ықпал, кейбір халықтарға әсер еткен жоқ. Бұл туралы сөз болғанда «Сібір халықтары: алтайлықтар, хакастар, тувалықтар, тофылар, шорцылар өз музыкалық аспаптарының бұрынғы құрылысын өзгертпей, сол күйі сақтаған.
Түркі халықтарының музыкалық өнеріндегі ұқсастық тек аспатарының ұқсастығымен шектелмейді, ол тектестік пен ұқсастық осы аспаптардағы орындау әдіс-тәсілдерінде де байқалады. Ұрмалы, үрмелі, шертпелі, ысқыш пен ойналатын аспаптарымыздағы ойнау тәсілдеріміз ортақ. Мәселен, флажолетті дыбысты көбірек пайдаланып, тырнақпен ойнау тәсілі қырғыздың қияғы, туваның бызанчесі, монғолдың моринхуры, қазақтың қобызында сақталған.
Үрмелі аспаптар қатарына жататын сыбызғы аспабы түркі халықтарына ортақ көне аспаптың бірі. Осы аспап қазақтар мен башқұрттардың ұлттық аспабы болып саналады. Сыбызғыны көне аспатардың қатарына жатқызуымызға болады, себебі оның репертуарындағы күйлердің аңыздары ескі діни сенім-наныммен, архаикалық культтермен тамырласып жатқанын байқатады. Мысалы, «Көкбұқа», «Қара жорға» атты күйлердің сюжетінде түркі халықтарына ортақ тотемдік наным-сенім сақталған.

Қорыта келгенде ортақ музыкалық аспатар, ортақ музыкалық мұра халықтардың ежелгі құндылықтары. Біз солар арқылы туысқан халықтармен жақындаса түсеміз. Аспаптардың ортақтығы ортақ әуен саздың тууына себеп болған. Ол әуен-саздар, біздің рухан тұтастығымыздың белгісі.